MOLLA FAHREDDİN ‘ARNASÎ İLE MOLLA AHMET HİLMİ KOĞÎ’NİN VAD‘ İLMİYLE İLGİLİ RİSÂLELERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

Lafız-anlam ilişkisini konu edinen vad‘ ilmi, Arap diliyle ilgili ilimler arasında bağımsızlığına en geç kavuşan ilimlerden biridir. VIII./XIII. Yüzyıla kadar diğer ilimler içinde dağınık bir vaziyette bulunan vad‘ ilmi ilk müstakil çalışmasına ‘Adududdîn el-Îcî’nin (ö. 756/1355) Risâletu’l-Vad‘ isimli eseriyle kavuşmuştur. Bu veciz risâle daha sonra vad‘ ilmiyle alakalı kaleme alınacak çalışmalar için ilham kaynağı olmuş ve dilcilerin teveccühünü kazanmıştır. Vad‘ ilmine olan ilgi daha çok İslam Coğrafyasının doğu tarafında görülmektedir. Dolayısıyla bu ilimle ilgili çalışmaların büyük çoğunluğu Arap olmayan dilciler tarafından hazırlanmıştır. Bunların başında da Osmanlı âlimleri gelmektedir. Osmanlı eğitim kurumları olan medreselerin müfredatında büyük bir önem verilen bu ilim için birçok eser yazılmıştır. Osmanlı döneminden sonra da gayri resmi bir şekilde eğitim faaliyetlerine devam eden medreselerde vad‘ ilmiyle ilgili çalışmalar yapılmıştır. Nitekim Şark medrese geleneğinin iki önemli temsilcisi olan Molla Fahreddîn ‘Arnasî (ö. 1972/1392)ile Molla Ahmet Hilmi Koğî (ö. 1996/1417), temel İslam bilimlerinin farklı ilim dallarında birçok eser kaleme aldıkları gibi vad‘ ilmiyle ilgili de birer risâle kaleme almışlar. Molla Fahreddîn 1910 yılında Mardin'in Midyat ilçesine bağlı ‘Arnâs köyünde doğmuştur. Molla Fahreddîn için biri doğum yeri olan ‘Arnâs Köyüne nisbetle ‘Arnâsî,diğeri de eğitim öğretim ve irşad hayatının büyük kısmını geçirip vefat ettiği yer olan Batman İline nisbetle Batmânî şeklinde iki nisbe kullanılmıştır. Molla Fahreddîn, hayatının son demlerinde çeşitli hastalıklara yakalanmış ve 1 Şubat 1972 tarihinde ardında zengin bir ilim mirası bırakarak Batman’da vefat etmiştir. Molla Ahmet Hilmi Koğî, 1942 senesinde Bismil’in Koğuk Köyünde dünyaya gelmiştir. Molla Ahmet, kendisi için bu köye nisbetle Koğî nisbesini kullanmıştır. Koğî, medrese eğitimden sonra Batman, Bismil merkez ve Bismil’in civar köylerinde ilim ve irşad görevlerinde bulunmuştur. Koğî, 16 Mayıs 1996 senesinde Bismil ilçesinde vefat etmiştir. Bu çalışmada bahsi geçen iki risalenin karşılaştırılması yapılmış ve bu mukayese neticesinde söz konusu eserler arasındaki benzerlik ve farklılıklar tespit edilmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte Molla Fahreddîn ‘Arnasî ile Molla Ahmet Hilmi Koğî’nin hayatı ve eserleri hakkında kısaca bilgi verilmiştir.

Comparison Between Molla Fakhraddin Arnasi and Molla Ahmed Hilmi Kogi’s Manuscripts Related to Vad’ Science

The science of wad, which deals with the relationship between words and meaning, is one of the sciences that gained its independence last among the sciences related to the Arabic language. The science of vad, which was in a scattered state among other sciences until the 8th-13th centuries, achieved its first independent study with the work of 'Adududdin al-Îcî's (d. 756/1355) Risâletu'l-Vad'. This concise treatise became a source of inspiration for later studies on the science of vad' and won the favor of linguists. The interest in the science of Vad' is mostly seen in the eastern part of the Islamic Geography. Therefore, most of the studies on this science were prepared by non-Arab linguists. The foremost among these are Ottoman scholars. Many works were written for this science, which was given great importance in the curriculum of madrasahs, which were Ottoman educational institutions. After the Ottoman period, studies on the science of vad were carried out in the madrasas, which continued their educational activities in an unofficial way. As a matter of fact, Molla Fahreddin 'Arnasî (d. 1972/1392) and Molla Ahmet Hilmi Koğî (d. 1996/1417), two important representatives of the Eastern madrasah tradition, wrote many works in different branches of basic Islamic sciences as well as a epistle on the science of vad. Molla Fahreddin was born in 1910 in the village of Arnâs in the Midyat district of Mardin. For Molla Fahreddin, two quotas were used: 'Arnâsî' in relation to his birthplace 'Arnâs Village' and the other in relation to Batman Province, where he spent most of his education and guidance life and died. Molla Fahreddin suffered from various diseases in the last days of his life and passed away in Batman on February 1, 1972, leaving a rich scientific legacy behind. Molla Ahmet Hilmi Koğî was born in 1942 in Koğuk Village of Bismil. Molla Ahmet used the rank of Koğî for himself in relation to this village. After the madrasa education, Koğî worked as a scholar and guide in Batman, the center of Bismil and the surrounding villages of Bismil. Koğî passed away on May 16, 1996 in Bismil district. In this study, a comparison of the two treatises was made and as a result of this comparison, the similarities and differences between the mentioned works were tried to be determined. In addition, brief information is given about the life and works of Molla Fahreddin 'Arnasî and Molla Ahmet Hilmi Koğî.

PDF

___

Altun, Muhammed Latif. Molla Fahreddin el-Arnâsî el-Batmanî’nin Hayatı Ve Fıkhî Yönü, (Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Diyarbakır, 2013.
‘Anter, Abdulhamid. ‘İlmu’l-Vad‘, Kuveyt: Dâru’z-Zâhiriyye, 2017.
‘Arnasî, Molla Fahreddîn. Risâletu’l-Vad‘, el-Mektebetu’l-Hanîfîyye, İstanbul, 2007.
Câhiz, Ebu Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. el-Beyân ve’t-Tebyîn, Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1423.
Curcânî, Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât, (Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l- ‘İlmiyye, 1983.
Curcânî, Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. Hâşiyetu’s-Suğrâ li’s-Seyyid eş-Şerîf ‘ala’lKutb, İstanbul: 1318.
Çiçek, Halil. “Batmanlı Şeyh Fahreddîn’in Arabî İlimlerdeki Yeri ve Eserleri”, 1. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Batman (15-17.04. 2008), 387 vd.
Çiçek, Halil. “Fahrettin Yıldız”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (DİA), (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013), XLIII, 538-539.
Dede Cöngî, Kemâlüddîn İbrâhîm b. Bahşî b. İbrâhîm. Risâletu’l-Vad‘, (Mecmû‘atun Teştemilu ‘alâ Hamsi Resâil), Diyarbakır: Mektebetu Seyda, 2018.
Ebû’l-Kâsım b. Ebî Bekr el-Leysî es-Semerkandî. Şerhu’r-Risâleti’l-‘Adudîyye, İstanbul: İslamoğlu Yayıncılık, tsz.
el-Eğînî, İbrahim Hakkı b. Halîl. (ö.1311/1894), Metnun fî’l-Vad’, (Mecmû‘atu’l-Vad‘iyye), İstanbul: tsz.
el-Eğinî, Muhammed Rahmî b. Ahmed Nâzif. el-ʿUcâletu’r-Rahmiyye Şerhu’r-Risâleti’l-Vadʿiyye, (Mecmû‘atu’l-Vad‘iyye), İstanbul: tsz.
Fazlıoğlu, Şükran. ‘‘Vaz‘ ‘’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012, XLII, 576-578.
Görgün, Tahsin. “Adudüddin Îcî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV yayınları, 2000, XXI, 410-414.
Hasırcı, Nazım. “Molla Fahrettin Arnasi’nin İsagocisi”, İslamî İlimler Dergisi, 2012, c. 7, -95- 108.
İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-Arab, thk. ‘Amr Ahmed Haydar, Beyrût: Dâru Sâdir, 1994.
Koğî, Ahmet Hilmi. er-Risâletu’l-Hilmiyye fi’l-Kavâ‘idi’l-Vad‘iyye, Ahmet Tekin Kitaplığı.
Oğul, Sadık. Molla Fahreddin Arnâsî’nin et-Tarsîf Fî İlmi’t-Tasrîf Adlı Eserinin Edisyon Kritiği, (Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Diyarbakır, 2019.
Okuyan, Mahfuz. Molla Fahreddin Batmânî ve “Durratu’s-Sadef fî Beyâni Asnâfi’l-Harf” Adlı Eseri, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
Öncü, Mustafa. “Molla Halil es-Si‘irdî’nin Vad‘ İlmi İle İlgili Risalesinin Tahlîli Ve ‘Adududdîn elÎcî’nin Risalesi İle Karşılaştırılması” Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15/2, (2011): 365-391.
Özdemir, İbrahim. İslam Düşüncesinde Dil ve Varlık: Vaz’ İlminin Temel Meseleleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
es-Sûrî, Molla Ebû Bekir Mîr Rüstem. el-Luma‘ fî ‘İlmi’l-Vad‘,(Mecmû‘atun Teştemilu ‘alâ Hamsi Resâil), Diyarbakır: Mektebetu Seyda, 2018.
Sürücü, Muhammed Salih. “Vaz‘ İlmi ve “El-‘Ucâletü’r-Rahmiyye” (İnceleme ve Değerlendirme) [The Science of Wad‘ and “el-‘Ucâletü’r-Rahmiyye” (Study and Review)]”. Amasya İlahiyat Dergisi-Amasya Theology Journal 13 (December 2019): 557-590.
Tekin, Ahmet. “Molla Ahmet Hilmi Koğî, Hayatı ve Eserleri” I. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi Tam Metin Kitabı, 7-10 Aralık 2017 Mardin, (Mardin: 2017), 1-9.
Tekin, Ahmet. “‘Avâmil-i Birgivî ile ‘Avâmil-i Hilmiyye’nin Mukayesesi”, Turkish Studies=Türkoloji Araştırmaları: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, XIV/ 2, (2019)769-783.
Tekin, Ahmet. Ahmet Hilmi Koğî’nin “er-Risâletu’l-Hilmiyye fî’l-Kavâ‘idi’l-Vad‘iyye” Adlı Risalesinin Haşiyesiyle Birlikte Edisyon Kritiği, Artuklu Akademi, (Haziran 2021), Cilt 8, Sayı 1, Sayfalar 215 – 264.
Turgay, Nurettin. “Fahrettin Arnasi ve Vaazlarında Yer Verdiği Bazı Ayetlerin Yorumu”, Uluslararası Midyat Sempozyumu Tam Metin Kitabı, 7-9 Ekim 2011 Midyat, (Midyat 2011), 247-262.
Ünalan, Abdülkerim. “Molla Fahrettin Batmanî'nin Hayatı ve Eserleri”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 3 (Nisan 2010), 129-149.
Ünalan, Abdülkerim. "Molla Fahrettin Batmani ve İlmi Kişiliği", İbrahim Hakkı ve Siirt Uleması Sempozyumu Tam Metin Kitabı, ed. Ahmet Erkol, Abdurrahman Adak, Beyan Yayınları, İstanbul, 2008, s. 501-519.
Yıldırım, Abdullah. Vaz' İlmi (İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler), İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2015, 425-551.
Yüce, Abdülhakim. “Ünlü Batmanlı Şeyh Fahrettin’in Tasavvufi Görüşleri”, 1. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Tam Metin Kitabı, 15-17.Nisan 2008 Batman, (Batman, 2008), 377-386.
ez-Zebîdî, Muhibbuddîn b. Fayd. Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l Kâmûs, thk. Komisyon, Beyrut: Dâru’l-Hidâye, tsz.