BÎRÛNÎ‟NĠN ESERLERĠNDE JEOMORFOLOJĠ KAVRAMLARININ ANALĠZĠ

Bîrûnî, Orta Çağ‘da yaĢamıĢ bir bilim insanıdır. Bilim dünyasına birçok alanda katkı sağladığı bilinen Bîrûnî‘nin coğrafya alanında da derin bir bilgisinin olduğu bilinmektedir. Bu bilim, insanlığın ortaya çıkıĢından itibaren geliĢme göstermiĢ zamanla kendi içerisinde alt kollara ayrılmıĢtır. Bu kollardan biri de jeomorfolojidir. Jeomorfoloji kısaca yer Ģekillerini inceleyen bilim dalıdır. Bu çalıĢmada da Bîrûnî‘nin eserlerinde jeomorfoloji ile ilgili verdiği bilgiler bir örneklem çerçevesinde incelenmiĢtir. ÇalıĢmanın amacı, Bîrûnî‘nin jeomorfolojiye ait çalıĢmaları ve fikirlerini bir örneklem çerçevesinde incelemektir. Jeomorfoloji coğrafya biliminin bir alt dalıdır. Literatüre bakıldığında Bîrunî‘nin coğrafya bilimi ya da alt alanları üzerine yaptığı çalıĢmalarının ele alındığı araĢtırma sayısının çok az olduğu görülmektedir. Bu ise yukarıdaki çalıĢmanın amacını destekler niteliktedir. ÇalıĢmanın yöntemi ise doküman analizidir. ÇalıĢmada Bîrûnî‘nin günümüze kadar ulaĢan 23 eseri içerisinden beĢ tanesi analiz edilmiĢtir. Analiz birimlerinin belirlenmesi aĢamasında jeomorfolojiye ait kavramlar listelenmiĢtir. Belirlenen eserler içerisinde listelenen bu kavramlar taranmıĢtır. Elde edilen veriler sınıflandırılmıĢ ve frekans tabloları oluĢturulmuĢtur. Yapılan analizler ile deprem, katman, alüvyon, dağ, ova, çöl, ada gibi yerin Ģekli ile ilgili hangi kavramların üzerinde nasıl durduğu, bunlara kaç kez değindiği ve bu kavramların özel isimlerinin dünya üzerinde kapladığı coğrafi alan sınırları ortaya konulmuĢtur. Toplanan veriler sonucunda Bîrûnî jeomorfoloji ile ilgili kavramlara sıkça değindiği tespit edilmiĢtir. Örnek olarak bu beĢ eserinde ilgili kavramlardan en sık, 155 dağ ismine 501 kez yer vermiĢtir. Bu dağ kavramları üzerine verdiği en önemli bilgilerden biri Alp-Himalaya dağ kuĢağının yapısı ve onun geçtiği yer isimleridir. Ayrıca dıĢ kuvvetlerin oluĢturduğu körfez, haliç vb. yerĢekillerinin oluĢum süreçlerine değinmiĢtir. Daha birçok yer Ģekli ile ilgili coğrafi kavramlara yer veren Bîrûnî Arap yarımadası ve Afrika kıtası içlerindeki çöllerin isimlerinden de bahsetmektedir. Taranan eserlerde önemli derecede Jeomorfoloji alanı ile ilgili bilgi bulunduğu tespit edilmiĢtir. Günümüzde coğrafya ve alt alanlarının anlaĢılması, üzerinde çalıĢmalar yapılması için geçmiĢinin iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle özellikle jeomorfoloji alanında geriye dönük yapılacak çalıĢmalarda Bîrûnî‘nin eserleri kaynak olarak incelenmelidir.

ANALYSIS OF GEOMORPHOLOGY CONCEPTS IN BÎRÛNÎ'SWORKS

Bîrûnî is a scientist who lived in the Middle Ages. This science has evolved from the emergence of humanity to the lower branches in time. One of these branches is geomorphology. Geomorphology is a science that briefly studies the landforms. In this study, the information given by Bîrûnî in his works on geomorphology was examined within the framework of a sample. The aim of the study is to examine Bîrûnî's studies and ideas on geomorphology within the framework of a sample. Geomorphology is a subbranch of geography. When the literature is examined, it is seen that there are very few studies in which Bîrunî's studies on geography or its sub-fields are discussed. This supports the purpose of the above study. The method of the study is document analysis. In the study, five of the 23 works of Bîrûnî that have survived to the present day were analyzed. The concepts of geomorphology are listed during the determination of the units of analysis. The works were scanned with content analysis and the related concepts were listed. The obtained data are classified and frequency tables are created. With the analyzes, the geographical area boundaries of the concepts such as earthquake, layer, alluvium, mountain, plain, desert, island and how they focus on the shape of the place, how many times they deal with and the specific names of these concepts on the world have been revealed with the analyses. As a result of the collected data, it has been observed that the concepts of Bîrûnî geomorphology and the special names of these concepts on earth are frequently mentioned. For example, these five works included 155 mountain names 501 times. He also mentioned the structure of the Alpine-Himalayan mountain belt and the place where it passes. It also mentions the names of deserts within the Arabian Peninsula and the African continent. It has been determined that there is important information about the Geomorphology in the scanned works. For this reason, the works of Bîrûnî should be examined as a source especially in retrospective studies in the field of geomorphology.

PDF

___

Ahmad, R. (2009). Al- Bîrûnî; A Great Muslim Scientist, Philosopher and Historian. İn Pakistan Vision. 10(1): 167-179. Akademi Yayınları.
Alavi, S. M. Z. (1976). Al-Biruni‘s Contributıon to Physıcal Geography. Indian Journal of History of Science, 10(2): 230-234.
AĢirov, T. (2005). Bîrûnî‘ye ve İbn Hazm‘a göre Hıristiyanlık (YayımlanmamıĢ doktora tezi). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
Baydil E. (2002). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Pegem Yayıncılık. Bayraktar, M. (1992). İslam‘da Bilim ve Teknoloji Tarihi. Ankara: Rehber Yayınları.
Bîrûnî, E. R. (2011a). El-Asar el-Bakiye (çev. A. Batur). Ġstanbul: Selenge Yayınları.
Bîrûnî, Ebu R. (2011b). Kitabü‘s-Saydana Fı‘t-Tıb. (çev. E. Kâhya). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Bîrûnî, Ebu R. (2013). Tahdîdü Nihâyâti‘l-Emâkin (Çev. M. D. Gökdoğan ve T. Uymaz). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Bîrûnî, Ebu R. (2015). Tahkîkû mâ li‘l-Hind (Çev. K. Burslan), (Yay. haz. A. Ġ. Yitik). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Bîrûnî, Ebu R. (2017). El-Cemahir fi ma‘rifeti‘l-Cevahir (Çev. E. S. Özcan). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Bîrûnî, Ebu, R. (1879). The Chronology of Ancient Nations (Ed. Edward C. Sachau). London: Waterloo Place. http://menadoc.bibliothek.unihalle.de/ssg/content/titleinfo/444225 (EriĢim: 6.2.2020)
BüyükcoĢkun, K. (1991). "Arabistan", TDV İslâm Ansiklopedisi, (3: 248- 252). Ġstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Cailleux A. (1992) . Jeoloji Tarihi (çev. S. Yüksel). Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları.
Chander, R. (1999). Wegener and his Theory of Continental Drift. Resonance 4 (7): 24-41.
Doğanay H. ve Doğanay S. (2014). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Pegem
Dönmez Y. (1976). Bitki Coğrafyasına Giriş. Ġstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
Duman, A. (2002). Bîrûnîve Tarihçiliği (YayınlanmamıĢ doktora tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
Duman, A. (2010). Bîrûnî: Ġlim KiĢiliği, Tarih AnlayıĢı ve Yöntemi. Türk Dünyası İnceleme Dergisi, 10(2): 19-38.
Elibüyük M. (1995). Matematik Coğrafya. Ankara: Ekol Yayınevi. Erinç, S. (2015). Jeomorfoloji I (5. Baskı GüncelleĢtirenler: A.Ertek ve C.Güneysu) Ġstanbul: Der Yayınları.
GümüĢçü, O. (2013). Coğrafyaya Davet. Ġstanbul: Yeditepe Yayınları.
Günay, N. (2013). Bîrûnî‘nin Dinler Tarihi‘ne Katkısı. Milel ve Nihal, 10(3): 85-110.
Hellman, H. (2001). Büyük Çekişmeler (Çev. F. Baytok). Ġstanbul: TÜBĠTAK Popüler Bilim Kitapları.
Holt-Jensen A. (2017). Coğrafya Tarihi Felsefesi ve Temel Kavramları. (Çev. E. Bekaroğlu, Ö. F. Anlı, H. Turut, S. Tuysuz), Ġstanbul: Ġdil Yayıncılık.
Kâhya, E. ( 2019). Biruni ve Onun Jeodezi ÇalıĢmalarına Kısa Bir BakıĢ. Biruni Sağlık ve Eğitim Bilimleri Dergisi (BSEBD), 3,1-4.
Kamiar, M. (2009). Brillant Bîrûnî. Scarecrow Press: Plymouth. https://books.google.com.tr (EriĢim Tarihi: 08.02.2020).
Kerey, Ġ. E. ve Erkal, T. (2014). Sedimantoloji. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
Kısh, G. (1978). A Source Book in Geography. London: Harvard Universty Press.
Lim, B. and Scheppler, B. (2017). Al- Bîrûnî: Greatest Polymath Of The İslamic Golden Age. New York: The Rosen Publishhing Group. https://books.google.com.tr (EriĢim Tarihi: 08.02.2020).
Meçin, M. M. (2014). Ebu Reyhan El-Bîrûnîve Bilimsel BakıĢı Üzerine Bir Analiz. Tarih Okulu Dergisi, 7(20): 1-32.
Ocakoğlu, F. (2014). Genel Jeoloji-I Ders Notları. https://jeoloji.ogu.edu.tr/Storage/Jeoloji/Uploads/genel-jeoloji1notlar-2014.pdf (EriĢim Tarihi: 15.11.2020).
Özçağlar A. (2011). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Ümit Ofset Matbaacılık.
Özür, N. (2015). Coğrafya Tarihi Ġçin Eski Metinler Üzerinde Bir ÇalıĢma Modeli, [Bildiri], S. ġahin, A. Uzun, S. Aslan, B. Orhan (Ed.). Coğrafyacılar Derneği 2015 Uluslararası Kongresi, 21-23 Mayıs 2015, (ss.23-32). Ankara: Pegem Akademi.
Patton, M. Q. (2014). Nitel Araştırma ve Değerlendirme Yöntemleri (Ed. M. Bütün ve S. B. Demir). Ġstanbul: Pegem Yayıncılık.
Saliba, G. (2019). Al-Bîrûnî. Encyclopædia Britannica https://www.britannica.com/biography/al-Biruni (EriĢim Tarihi: 08.02.2020).
Sayılı, A. (1974a). Doğumunun 1000. Yılında Beyruni. Aydın S. (Ed.). Beyruni‘ye Armağan (s.1-40). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Sayılı, A. (1974b). Beyrûni ve Bilim Tarihi. Aydın Sayılı (Ed.). Beyrûni‘ye Armağan (s.67-82). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Sen, S.N. (1975). Al-B rūn On The Determination Of Latitudes And Longitudes Ġn India. IJHS, 10 (2): 185-97.
Sezgin, F. (2008). İslam‘da Bilim ve Teknik 1. Cilt. Ġstanbul: Entegre Yayınları.
Sezgin, F. (2013). Amerika Kıtasının Müslüman Denizciler tarafından Kolomb Öncesi Keşfi ve Piri Reis. Ġstanbul: Boyut Yayıncılık.
Starr, S. F. (2019). Kayıp Aydınlanma Orta Asya‘nın Altın Çağı (Çev. Y. S. Ġnanç). Ġstanbul: Kronik Kitap.
ġahin C. (2003). Coğrafyaya Giriş. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.
Togan, Z. V., (1979). Bîrûnî. İslam Ansiklopedisi (2: 635-645). Ġstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Tümer, G. (1992). Bîrûnî. TDV İslam Ansiklopedisi (6: 206-215). Ġstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Tümertekin E. (2011). Beşerî Coğrafyaya Giriş. Ġstanbul: Ġstanbul Üniversitesi ĠletiĢim Fakültesi Basımevi ve Film Merkezi.
Tümertekin E. ve Özgüç N. (2014). Coğrafya Geçmiş Kavramlar Coğrafyacılar. Ġstanbul: Çantay Kitapevi.
Whitaker, L. (2011).Bîrûnî ÇalıĢmalarının Bugünkü Durumu: Bir Ġnceleme ve Bibliyografya (Çev. Fatma Kızıl). Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20(1): 259-294.
Wright, J. K. (1926) A Plea For The History of Geography, Isis, 8(3):477- 491.
Yakıt, Ġ. (2017). Bîrûnî‘nin Etnik Mensubiyeti Hakkında TartıĢmalar. Türk Dünyası Araştırmaları, 116(228): 9-22.
Yıldırım, A. ve ġimĢek, H. (2016). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin.