ABDÜLGANÎ en-NABLUSÎ’NİN ZİMMÎLERİN MÂLÎ YÜKÜMLÜLÜKLERİNE DAİR FETVASI: TAHKİK VE TAHLİL

Bu çalışmanın konusunu birçok ilimde olduğu gibi fıkıhta da derin vukufiyetesahip bir âlim olan Abdülganî en-Nablusî’nin (v. 1143/1731) zimmîlerin cizyeharicinde mükellef kılındıkları vergi ve ödemelere dair bir fetvası teşkiletmektedir. Sözkonusu fetva çeşitli yazma eser kütüphanelerinde bulunanyazma nüshalarda yer almaktadır.Nablûsî bu fetvâyı, Kudüs’te yaşayan bazı müslümanların sorusu üzerine 1114(1702) senesinde vermiştir. Sorunun sahipleri, Nablusî’ye Kudüs’te ikamet edenzimmîlerin, bazı müslümanlara, belli aralıklarla avâid adı altında aynî ya da nakdîödemeler yaptıklarını ifade ederek, bu nakit ve eşyaları almanın müslümanlariçin helal olup olmadığını sormuşlardır. Ayrıca Nablusî’den, kadının, bu konuda,avâidi alan kimselerin varislerini değil de başkalarını hak sahibi kılmasalahiyetinin bulunup bulunmadığı hususunu da cevaplamasını istemişlerdir.Nablusî’nin yaşadığı zaman dilimi devrin hâkim devleti Osmanlı Devleti’ndedengelerin bozulduğu, buna bağlı olarak haksız uygulamaların arttığı dönemetekabül etmektedir. Bu durum vergi sisteminde de tezahür etmiş, bu dönemdetebea kanunsuz olarak fazladan birçok vergi ve ödemelerle yükümlü kılınmıştır.Avâidi de bu kapsamda gören Nablusî, zimmîlerin cizye verdikten sonraibadetler dışında müslümanların sahip oldukları hak ve mükellefiyetlerin aynınasahip olacaklarını, ilave bir ödemeyle yükümlü tutulamayacaklarını ifade etmiş,ayrıca tebeaya yüklenen kanunsuz ödeme mükellefiyetlerinin tümüne karşıçıkmıştır. Nablusî meseleyi müdellel bir şekilde ele alırken, aynı zamandazimmîlere hak ve hukuk çerçevesinde nasıl muamele edilmesi gerektiğine dairkıymetli bilgiler de vermiştir.Makalede şer‘î vergiler haricindeki vergilere kayıt getirmek suretiyle cevaz veren fakihlerin görüşleri aktarılmış, dönemin Osmanlı Devleti’ndeki vergiuygulamaları hakkında bilgi verilmiş, Nablusî’nin verdiği fetvanın muhtevasıtanıtılarak tahlile tabi tutulmuştur. Son kısımda küçük bir risale hacminde olanfetvanın tahkikli neşri yer almıştır.

ABD al-GHANĪ al-NĀBLUSĪ'S FATWĀ REGARDING THE FINANCIAL OBLIGATION'S FOR DHIMMĪS (CRITICAL EDITION and ANALYSIS)

Abd al-Ghanī al-Nāblusī (v. 1143/1731) is a scholar who has a deep grasp of fiqh as in many sciences. Among the works that have been transferred to the present day from this Islamic jurist who has the jurisprudence competence, there are also journals containing his fatwās. al-Nāblusī's fatwā, which constitutes the subject of this study, is included in the copies that are available in various manuscript libraries in written form. In this study, the critical edition of this fatwā with a small volume of treatises was also made.

PDF

___

ABDURRAHMAN Vefik, Tekâlîf Kavâidi, Dersaâdet: Matbaa-i Kader,1328.
AHMED, Muhtâr Abdülhamîd Ömer, Mu‘cemu’l-lüğati’l-Arabiyye el-Muâsıra, Âlimü’l-kitâb, 1429/2008.
AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, Ankara: Tekin Yayınları, 1979.(3. Baskı)
AKKUŞ, Yakup, “Osmanlı Maliyesi Literatüründe İhmal Edilmiş Bir Tartışma: Tevzi‘ Defterlerinden Vergi-i Mahsûsa’ya Geçiş”, Tarih Dergisi, 65 (2017): 29-62.
ALTUNTAŞ, Halil ve ŞAHİN, Muzaffer, Kur’an-ı Kerim Meali, Ankara: Diyânet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011. (12. Baskı)
APAYDIN, Yunus, “Şahit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 38: 278- 283. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
BARTHOLD, W. – Köprülü, M. Fuad, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara: DİB Yayınları, 1984, (6. Baskı)
CEBÛRÎ, Ahmed Huseyn el-Cebûrî, el-Kuds fi’l-ahdi’l-‘Usmânî 1640-1799, 2. Cilt. Ammân: Dârü’l-hâmid li’n-neşr ve’t-tevzi‘, 2011.
DİA, “Gümrük”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 14: 260-263. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
EBÛ UBEYD, el-Kasım b. Sellâm b. Abdullah el-Herevî el-Bağdâdî, Kitâbü’lEmvâl, Thk. Halil Muhammed Herrâs[?], Beyrut: Daru’l-Fikr.
EBÛ YÛSUF, Ebû Yûsuf Ya‘kub b. İbrâhim b. Habib b. Sa‘d b. Habte el-Ensârî, el-Harac, Thk. Tâhâ Abdurrauf S‘ad, S‘ad Hasen Muhammed, elKahire: el-Matbaatü’s-selefiyye ve mektebetüha, [t.y.].
ELBÂNÎ, Muhammed Nâsır el-Elbânî, Zaîfü’t-terğîb ve’t-terhîb, 2. cilt, Riyâd: Mektebetü’l-meârif li’n-neşr ve’t-tevzî, 1421/2000.
ERCAN, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğu'nda Gayrimüslimlerin Ödedikleri Vergiler ve Bu vergilerin Doğurduğu Sosyal Sonuçlar”, Belleten, 55/213 (1991): 371-391.
ERKAL, Mehmet, “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8: 42-45. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
FAYDA, Mustafa, “Fey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22: 511- 513. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
FERRÂ, el-Kadî Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Huseyn b. Muhammed b. Halef İbnü’l-Ferrâ, el-Ahkâmü’s-sultâniyye li’l-Ferrâ, Tashih ve talik: Muhammed Hâmid, Beyrût-Lübnân: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421/2000.
el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-‘arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût, el-Fıkhu ve usûluhu, 3. cilt, Ammân: Mecmaü’l-Meleki li-Buhusi’l-Hadarati’lİslâmiyye [Müessesetu Al-i'l-Beyt], 1421/2000.
GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî et-Tûsî, elMustasfâ, thk. Muhammed Abdüsselam Abdüşşâfî, Dârü’l-kütübi’l- ‘ilmiyye, 1413/1993.
HÜSEYNÎ, Muhammed Halil b. Ali b. Muhammed Muhammed Murâd elHüseynî, Silkü’d-dürer fî a ‘yâni’l-karni’s-sânî ‘aşer, 4. Cilt, Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1408/1988.
İBN ÂBİDÎN, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülazîz Âbidîn ed-Dımeşkî elHanefî, Reddü’l-muhtâr ‘ale’dürri’l-muhtâr, 2. ve 4. cilt, Dârü’l-fikr, Beyrût 1412/1992. (2. Baskı)
İBNÜ’L-ATTÂR, Alâuddin Ali b. İbrâhîm İbnü’l-Attâr, Tuhfetü’t-tâlibîn fî tercemeti’l-İmâm Muhyiddîn, thk. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasen Âl-i Selmân, Ammân: ed-Dârü’l-eseriyye, 1428/2007.
İBN HAZM, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî elKurtubî ez-Zahirî, el-Muhallâ bi’l-âsâr, 4. cilt, Beyrût: Dârü’l-fikr, [t.y.].
İBN KAYYİM el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Sa‘d Şemsüddîn İbn Kayyim el-Cevziyye, Ahkâmu ehi’z-zimme, Thk. Yûsuf b. Ahmed el-Bekrî-şâkir b. Tevfîk el-Ârûrî, 1. ve 3. cilt, ed-Demmâm: Ramâdî li’n-neşr, 1418-1997.
İBN KUDÂME, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî, el-Muğnî li’bni Kudâme, 3. ve 9. cilt, Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1388/1968.
İBN MANZÛR, Muhammed b. Mükerrem b. Ali Ebü’l-Fazl Cemâlüddin İbn Manzûr el-Ensârî er-Ruveyfiî el-İfrigî, Lisânü’l-Arab, 3. cilt, Beyrût: Dâru Sâdır, 1414.
İBN NÜCEYM, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed el-Mısrî, el-Eşbâh ve’nNezâir ‘alâ mezhebi Ebî Hanîfe en-Nu‘mân, Beyrût-Lübnân: Dârü’lkütübi’l-‘ilmiyye, 1419/1999.
İBN RÜŞD, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Rüşd el-Kurtubî, el-Beyân ve’t-tahsîl ve’ş-şerh ve’t-tevcîh ve’t-ta‘lîl li-mesâili’l-müstahrace, Thk. Muhammed Hacc ve âharûn, 2. cilt, Beyrût-Lübnân: Darü’l-Garbi’lİslâmî, 1408/1988. (2. Baskı)
İBN RÜŞD, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Rüşd el-Kurtubî, elMukaddimâtü’l-mümehhidât, Thk. Muhammed Haccî, 1. cilt, BeyrûtLübnân: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988, I.
İBNÜ’L-ARABÎ, el-Kadî Muhammed b. Abdullah Ebû Bekr b. el-Arabî elMeâfirî el-İşbilî el-Mâlikî, Ahkâmü’l-Kur’an, 1. cilt, Beyrut-Lübnân: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003. (3. Baskı)
İNALCIK, Halil, “Adâletnâmeler”, Belgeler (Türk Tarih Belgeleri Dergisi), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. cilt, sy. 3-4 (1993): 49-145. (2. Baskı)
İNALCIK, Halil, “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8: 45-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
İNALCIK, Halil, “Timar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 41: 168- 173. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
KALLEK, Cengiz, “Haraç”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 71- 88, (İstanbul: TDV Yayınları, 1997), 72-73
KANDEMİR, Yaşar, “Nevevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32: 45-49. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
KARÂFÎ, Ebü’l-Abbas Şihâbuddîn Ahmed b. İdris b. Abdurrahman el-Mâlikî el-Karâfî, Envârü’l-burûk fî envâi’l-furûk, 3. cilt, Âlemü’l-kütüb, [t.y.].
KAYA, Süleyman, “Fıkhî açıdan Osmanlı’da Zekat Uygulamaları”, Tarihte ve Günümüzde Zekat Uygulamaları, İstanbul: Ensar Yayınları, 2017, 221-239.
KUHİSTÂNÎ, Şemseddin Muhammed el-Horsânî el-Kuhistânî, Camiu’r-rumûz şerhu Muhtasari’l-Vikâye el-müsemmâ bi’n-Nükaye, Tashih: Kebîrüddîn Ahmed, 4. cilt, Matbaatü muhiri’l-acâib, Kalküta, 1284- 1858, IV.
KURTUBÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh el-Ensârî el-Hazrecî Şemseddin el-Kurtubî, el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’an-Tefsirü’l-Kurtubî, Thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhim Atfîş[?], 2. cilt, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1384/1964.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat, “Gümrük”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 14: 263-268. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
MERGİNÂNÎ, Ali b. Ebî Bekr b. Abdilcelil el-Fergânî el-Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânuddin, el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedi, Thk. Tallâl Yûsuf, 2. cilt, Beyrût-Lübnân: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, [ty.].
MERT, Özcan, “Âyan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 4: 195-198. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
MEVSILÎ, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd el-Mevsilî el-Beldecî Mecdüddin Ebü’l-Fazl, el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr, Ta‘likât: eş-Şeyh Mahmûd Ebû Dakîka, 1. cilt, Matbaatü’l-Halebî, [t.y.].
MOLLA HÜSREV, Muhammed b. Ferâmuz b. Ali eş-Şehîr bi-Molla Hüsrev, Dürerü’l-hükkâm şerhu Ğurarü’l-ahkâm, Dâr u ihyâi’l-kütübi’larabiyye, I, 283.
İBNÜ’L-MEVSILÎ, Muhammed b. Muhammed b. Abdülkerim b. Rıdvan b. Abdülaziz el-Ba‘lî Şemseddin İbnü’l-Mevsılî, Hüsnü’s-sülûkü’l-hâfiz devlete’l-mülûk, Thk. Fuâd Abdülmünim Ahmed, Riyâd: Dârü’l-vatan, [t.y.].
NABLUSÎ, Abdülganî b. İsmâîl b. Abdilganî b. İsmâîl en-Nâblusî, Cevâbü su’âl verade min Beyti’l-Makdis, Zâhiriye Ktp., nr: 4009.
NEVEVÎ, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref en-Nevevî, el-Mecmu Şerhü’l-Mühezzeb, 5. cilt, Dârü’l-fikr.
ORHONLU, Cengiz – Göyünç, Nejat, “Has”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 268-270. İstanbul: TDV Yayınları, 1997
ÖZEL, Ahmet, “Alemgîriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2: 365-366. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
ÖZEL, Ahmet, “Nablusî, Abdülganî b. İsmâil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32: 268-270. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
ÖZEN, Şükrü, “Nablusî, İsmâil b. Abdülganî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32: 268-270. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
ÖZKAYA, Yücel, “XVIII. Yüzyılın sonlarında Tevzi‘ Defterlerinin Kontrolü”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1991): 135-155.
ÖZKAYA, Yücel, “XVIII. Yüzyılda Genel Hatlarıyla Osmanlı İmparatorluğu'nda Vergi Sorunu”, Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi 1985, 2. cilt, İstanbul 1989, 481-516.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 2. cilt, İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
REMLÎ, Hayreddin b. Ahmed er-Remlî, Kitâbü’l-fetâva’l-Hayriyye, 2. cilt, Bulak: el-Matbaatü’l-kübra’l-mîriyye, 1300.
REMLÎ, Şemseddin Muhammed b. Ebi’l-Abbas Ahmed b. Hamza Şihabeddin er-Remlî, Nihâyetü’l-Muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc, 8. cilt, Beyrut: Dârü’lfikr, 1404/1984.
SERAHSÎ, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-eimme es-Serahsî, elMebsût, 10. cilt, Beyrût: Dârü’l-ma‘rife, 1414/1993.
SERAHSÎ, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-eimme es-Serahsî, esSiyerul-Kebîr mea Şerhihi, 1. cilt, eş-Şirketü’ş-şarkıyyetu li’l-iânât, 1971.
SÜLEYMAN SÛDÎ, Defter-i Muktesıd, 1., 2. ve 3. ciltler, İstanbul: Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası, 1307. (2. baskı)
ŞEMSEDDİN SÂMÎ, Kamûs-ı Türkî, Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1217.
ŞEYBÂNÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad eş-Şeybânî, el-Asl, Thk. Muhammed Boynukalın, 7. cilt, Beyrût-Lübnân: Dâr u İbn Hazm, 1433/2012.
Şeyh Nizâm ve cemâa min ‘ulemâi’l-Hind, el-Fetâvâ’l-Hindiyye el-ma‘rûfetü bi’l-Fetâva’l-‘Âlemgîriyye, Thk. Abdüllatif Hasen Abdurrahman (Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1421/2000), 5: 194.
ŞATIBÎ, İbrâhim b. Mûsa b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî, el-İ‘tisâm, Thk. Selîm b. Abdülhilâlî, 2. cilt, Dâr u İbn Affân, 1412/1992.
ŞİRÂZÎ, Ebû İshak İbrâhim b. Ali b. Yûsuf, el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî, 3. cilt, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, [t.y].
ŞİRBÎNÎ, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatib eş-Şirbînî eş-Şâfiî, Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti meâni elfâzi’l-Minhâc, 6. cilt, Dârü’lkütübi’l-‘ilmiyye, 1415/1994.
TABAKOĞLU, Ahmet, Osmanlı Mâlî Tarihi, İstanbul: Dergâh, 2016.
TABAKOĞLU, “Öşür”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 34: 100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
TABAKOĞLU, Ahmet “Tekâlîf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 40: 336-337. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
TİMURTÂŞÎ, Şihâbuddîn Şemsüddîn Muhammed b. Abdullah b. Ahmed elÖmerî, Tenvîrü’l-ebsâr ve câmiü’l-bihâr (Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Hisnî el-ma‘rûf bi-Alâuddin el-Haskefî el-Hanefî’nin ed-Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîrü’l-ebsâr ve câmiü’l-bihâr’ı ile birlikte) Thk. Abdülmun‘im Halil İbrahim, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1423/2002.
YAKUT, Esra, Şeyhülislâmlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, Kitap, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
ZÂHİRÎ, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yûsuf b. Tağrîberdî b. Abdullah ez-Zâhirî, en-Nücûmü’z-zahire fî mülûk-i Mısr ve’l-Kahire, 7. cilt, Mısır: Vizâretü’s-sekafe ve’l-irşâd’il-kavmî, [t.y.]. https://www.ahlalhdeeth.com/vb/showthread.php?t=240097