OSMANLI SARAYINDA BAŞLALALIK VE BAŞLALA KULESİ

Öz Enderun teşkilatına yeni dahil olandan başlanmak üzere odalar içinde yeni bir göreve getirilen veya bir başka odaya gönderilen çalışanlar “lalaya verilir” yani oda kuralları ve kaideleri, birebir ilişki içinde, yakından takip edilerek, tavsiye ve bilgilendirme yoluyla öğretilirdi. Özellikle padişahın yakın hizmetinin görüldüğü Has Oda’da buna oldukça dikkat edilir, Has Oda’ya yeni gelen her ağa, geldiği odanın acemisi kabul edilerek bir lalaya verilirdi. Aynı zamanda XVII. yy.dan itibaren sarayda ikamete başlayan şehzadelere de saray teşkilatı bünyesindeki Has Odalı ağalardan lala tayin edilmiştir. Şehzadeliğinde bir lalanın rehberliğiyle idareciliği öğrenen padişah, iktidara gelince de Has Odalı ağalardan seçtiği başlala ile yoluna devam etmektedir. Lalalar arasında padişahın başlalalığını yürüten Has Odalı, taşıdığı itibar ve pozisyonunun ehemmiyetinden dolayı her zaman ön plandaydı. XVIII. yüzyıl başında saraydaki bürokratik işlemlerin yürütülmesinde ve idari mekanizma içinde Has Odalı ağaların fonksiyonları artmış, padişahın yakın hizmetlerini gören vazifeliler daha da ön plana çıkmaya başlamıştır. Dolayısıyla sistem, kendi içinde birtakım yeni roller doğurmuştur. Bu rollerin arasında XVIII. yüzyıl başlarında ortaya çıkan ve özellikle bu yüzyılın sonu ile XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde etkinliği artmış olan başlalalık da yer almaktadır. Çalışmamızda saray teşkilatı içinde başlalalığın fonksiyonel önemi üzerinde durularak sistemin işleyişine hangi görevleri üstlenerek katkı sunduğu, sarayın sağlık teşkilatının en üst derecedeki idarecisi olan hekimbaşı ile hangi alanlarda yollarının kesiştiği arşiv vesikaları üzerinden tespit edilerek değerlendirilecektir. Ayrıca Topkapı Sarayı’ndaki Başlala Kulesi’nin saray yapılanması içindeki yeri ve sahip olduğu değer ele alınacaktır

Anahtar Kelimeler:

Başlalalık, Başlala Kulesi, Topkapı Sarayı, Has Oda, hekimbaşı

PDF

___

Defterler (TSMA.D) 10136.0003; 102.0009; 2272.0009; 2428.0004; 2434.0027; 2434.0121; 2438.0036; 2438.0037; 2438.0038; 2438.0137; 2438.0139; 2439.0051; 2439.0141; 2440.0033; 2440.0035; 2440.0036; 2450.0229; 2466.0032; 3130.0001; 891.0001; 9013; 3544.0016; 891.0001.
Evraklar (TSMA.E) 1300/52; 355/18; 43/24; 576/5; 917/1.
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (TSMK) A. 2113; R. 1676.
Topkapı Sarayı Müzesi (TSM) 12/30; 12/67.
İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 5964.
ABDURRAHMAN Şeref, (1329), “Topkapı Saray-ı Hümayunu”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, sayı 7, 1 Nisan 1327, s. 393-421.
AKKOR, Muhammed Ömür, (20142), Selçuklu Mutfağı, İstanbul.
AKYILDIZ, Ali, (2003), “Mâbeyn-i Hümâyun”, DİA, c. XXVII, s. 283-286.
ALTINDAĞ, Ülkü - Nedret Bayraktar, (1987), “Topkapı Sarayı Müzesi Tahrîr Komisyonu Çalışmaları I. (Harem ve Baltacılar Koğuşu)”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık 2, İstanbul, s. 7.
ALTINDAĞ, Ülkü - Nedret Bayraktar, (1988), “Tahrir Komisyonu Çalışmaları II”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık 3, İstanbul, s. 33-34.
ATASOY, Nurhan, (2005), 15. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Osmanlı Bahçeleri ve Hasbahçeler, İstanbul.
AYVERDİ, Ekrem Hakkı, (1953), Fatih Devri Mimarisi, İstanbul.
AYVERDİ, Ekrem Hakkı, (1989), Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri 855-886 (1451-1481), IV, İstanbul.
BAYTOP, Turhan, (19972), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara.
Beyhan, Mehmet Ali, (2007), Saray Günlüğü (25 Aralık 1802-24 Ocak 1809), İstanbul.
DEMİR, Remzi - Mutlu Kılıç, (2003), “Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi’nde Yazılmış İki Cevâhirnâme”, OTAM, sayı 14, s. 1-64.
DİKER, Sevgi Ağca, (2019), Has Oda ve Teşkilatı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul.
ELDEM, Sedad Hakkı - Feridun Akozan, (1981), Topkapı Sarayı Bir Mimari Araştırma, İstanbul.
ERDEMİR, Ayşegül Demirhan, (20073), Şifalı Bitkiler Doğal İlaçlarla Geleneksel Tedaviler, İstanbul.
ERTUĞ, Zeynep Tarım, (1998), “Osmanlı Devlet Teşrifâtında Hırka-i Şerîf Ziyareti”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 16, İstanbul, s. 37-45.
Hâfız Hızır İlyas Ağa, (2017), Osmanlı Sarayında Gündelik Hayat Letâif-i Vekâyi’-i Enderûniyye, haz. Ali Şükrü Çoruk, İstanbul.
İPŞİRLİ, Mehmet, (1991), “Atâ Bey, Tayyarzâde”, DİA, c. IV, s. 34-35.
KARAL, Enver Ziya, (19997), Osmanlı Tarihi, Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), c. V, Ankara.
Kumbaracızade İzzet, (1933), Hekim-Başı Odası, İlk Eczane, Baş-Lala Kulesi, İstanbul.
Mehmed Refik, “Enderun-ı Hümayunda Başlala Kulesi Başlalalık”, Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası, cild 1, sene 1, nr. 5, 6 Safer 1335/19 Teşrin-i sani 1332, s. 108-110.
Nasuhü’s-Silahi (Matrakçı), (1976), Beyan-ı Menazil-i Sefer-i ‘Irakeyn-i Sultan Süleyman Han, önsöz, giriş, çeviriyazı, notlar ve dizinler ile tıpkıbasımı yay. haz. Hüseyin G. Yurdaydın, Ankara.
NECİPOĞLU, Gülru, (2007), 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı Mimarî, Tören ve İktidar, çev. Ruşen Sezer, İstanbul.
SERİN, Sinem, (2021), Osmanlı Sağlık Sisteminin Yönetimi: Hekimbaşılık Kurumu, İstanbul.
ŞEHSUVAROĞLU, Bedi N., (1970), Eczacılık Tarihi Dersleri, İstanbul.
TAŞ, Kenan Ziya, (1999), Osmanlılarda Lalalık Müessesesi, Isparta.
TATLI, Nilgün, (2017), Geçmişten Günümüze Şerbetler, İstanbul.
Tayyâr-zâde Atâ, (2010), Osmanlı Saray Tarihi Târîh-i Enderûn, haz. Mehmet Arslan, İstanbul, c. I, III.
TERZİOĞLU, Arslan, (1992), Helvahane Defteri ve Topkapı Sarayında Eczacılık, İstanbul.