YOL AYRIMINI DERİNLEŞTİREN SÜREÇTE TÜRK-SOVYET İLİŞKİLERİNDE MEYDANA GELEN GELİŞMELER (19 MART 1945- 7 KASIM 1945)

Öz Millî Mücadele döneminde temelleri atılan ve gelişen Türk-Sovyet ilişkileri, Montreux Konferansı’ndan itibaren Boğazların ortak savunulması gibi eski Çarlık Rusya’sının klasikleşmiş bir talebini ortaya koymasıyla birlikte yol ayrımına girmiştir. İlişkilerdeki yol ayrımı, yapılan girişimlere rağmen bir türlü düzeltilememiş ve II. Dünya Savaşı yıllarında da artarak devam etmiştir. Böyle bir dönemde İngiltere, Montreux Sözleşmesi’nin değiştirilebileceği konusunda açık kapı bırakınca, Sovyet uzmanları konuyla alakalı hazırladıkları raporlarda, yapılacak değişikliğin Boğazların Türkiye ve SSCB tarafından birlikte yönetilmesine imkân verecek mahiyette olması ve Türkiye’nin bunu isteyerek onaylaması halinde iyi sonuçlar verebileceği üzerinde durmuştur. Sovyet yönetimi, bu yönde geliştirilen strateji kapsamında, 19 Mart 1945 tarihinde, süresi 7 Kasım 1945’te dolacak olan 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması’nın yenilenmeyeceğini bildirmiştir. Türkiye yeni bir antlaşma için masaya oturduğu zaman da antlaşmanın bedeli olarak Boğazlarda üs, Montreux Sözleşmesi’nde değişiklik ve toprak iadesi gibi taleplerini ortaya koymuştur. Bu durum, ikili ilişkilerde yol ayrımını derinleştiren süreci de beraberinde getirmiştir. Zira bu dönemde Türkiye, Sovyet taleplerinin engellenmesi hususunda özellikle ABD’nin desteğini almak için yoğun bir uğraş vermiş ve SSCB’den giderek uzaklaşmıştır. Çalışmanın amacı, Sovyet yönetiminin Boğazların Türkiye ile birlikte yönetilmesine yönelik geliştirdiği strateji dâhilinde izlediği politikayı ve bu politika sırasında toprak iadesi gibi bir talebi nasıl gündeme getirdiğini ortaya koymaktır. Sovyetlerin bu yolda attığı adımların Türkiye-SSCB ilişkilerindeki yol ayrımını derinleştirdiğine ve uzun süre tamir edilemeyecek bir tahribata yol açtığına dikkati çekmektir. Çalışma, bu süreci ağırlıklı olarak birincil kaynak olarak kabul edilen ABD Dışişleri diplomatik vesikaları, TC Dışişleri Bakanlığı tarafından yayınlanmış resmî belgeler, hatıratlar ve süreli yayınlar ışığında irdelemesi açısından farklı bir özgünlüğe sahiptir.

Anahtar Kelimeler:

Türk-Sovyet İlişkileri, Türk Dış Politikası, Saldırmazlık Paktı

PDF

___

BCA, 30-10-00-00 / 101-625-13.
BCA, 30-18-01-02 / 95-54-1
BCA, 30-10-00-00 / 232-562-11.
BCA, 30-01-00-00 / 11-64-8.
T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi (CA) CA, 02009455-1 / 495304.
The Foreign Relations Of The United States, Diplomatic Papers (FRUSDP)
FRUSDP, The Conferences at Malta and Yalta 1945, Page 903.
FRUSDP, The Conferences at Malta and Yalta 1945, Page 940.
FRUSDP, The Conferences at Malta and Yalta 1945, Page 1229-1230.
FRUSDP, The Conferences at Malta and Yalta 1945, Document 1190, Page 1229.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 684, Page 1020-1022.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 685, Page 1023.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 686, Page 1024-1025.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 689, Page 1028-1029.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 690, Page 1029-1030.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 691, Page 1030-1031.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 692, Page 1031-1032.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 694, Page 1033-1034.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 695, Page 1034-1036.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 698, Page 1041-1042.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 699, Page 1042-1043.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 702, Page 1044-1046.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 702, Page 1050-1051
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, I, Document 704, Page 1048.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, II, Page 256-259.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, II, Page 302-305.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, II, Page 365-367.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam ), 1945, II, Page 387.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, II, Page 453-454.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, II, Page 527.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, II, Document 1369, Page 1427-28.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, II, Document 1376, Page 1437.
FRUSDP, The Conference of Berlin (The Potsdam), 1945, II, Page 1496-1497.
FRUSDP, The Near East and Africa, 1945, VIII, Document 1197, Page 1234.
FRUSDP, The Near East and Africa, 1945, VIII, Document 1201-1202, Page 1237- 1238.
FRUSDP, The Near East and Africa, 1945, VIII, Document 1203, Page 1239-1241.
FRUSDP, The Near East and Africa, 1945, VIII, Document 1210, Page 1248-1249.
FRUSDP, The Near East and Africa, 1945, VIII, Document 1212, Page 1250-1251.
FRUSDP, The Near East and Africa, 1945, VIII, Document 1214, Page 1251-1252.
FRUSDP, The Near East and Africa, 1945, VIII, Document 1232, Page 1266.
FRUSDP, The Near East and Africa, 1945, VIII, Document 1236-1237, Page 1269- 1270.
FRUSDP, The Near East and Africa, 1945, VIII, Document 1240, Page 1271-1272.
Akşam
Cumhuriyet
Tan
Tanin
TBMM Zabıt Ceridesi
Ulus
Vakit
Yakın Tarihimiz
ABADAN, Yavuz (1945), “Potsdam Kararları”, Cumhuriyet, 5 Ağustos: s. 1, 3.
ALİYEV, Hamit (1996), “70 Yılda Sovyet-Türkiye Dostluk İlişkilerine Dair”, Uluslararası İkinci Atatürk Sempozyumu (9-11 Eylül 1991), C. II, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1231-1238.
Atatürk’ün Milli Dış Politikası (Cumhuriyet Dönemine Ait 100 Belge) 1923-1938 (1981), C. II, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri (2006), C. IV, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
AYDIN, Mustafa (2009), “II. Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945”, Türk Dış Politikası, C. I, (Ed. Baskın Oran), İstanbul: İletişim Yayınları, 399-475.
BASKIN, Oran (1970), “Türkiye'nin Kuzeydeki Büyük Komşu Sorunu Nedir”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C. XXV, S. 1: s. 41-93.
BAŞARIR, Mehtap (2019), “Sovyet Rusya’nın 1925 Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması’nın Feshine Yönelik Verdiği Notalarının Türk Basınına Yansıması”, Belgi, C. II, S. 18: s. 1417-1448.
BİLGE, Suat (1992), Güç Komşuluk: Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri 1920-1964, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
BULUT, Sedef ve Ceyhun ÖĞRETEN (2019), “Türk-Sovyet İlişkilerinde Yol Ayrımı: 1925 Türk-Sovyet Saldırmazlık Paktının İptali ve Amerikan Basını” History Studies, C. XI, S. 5: s. 1457-1489.
CEBESOY, Fuat (2000), Milli Mücadele Hatıraları, İstanbul: Temel Yayınları.
CHURCHİLL, Winston (2002), Triumph and Tragedy: The Second World War, C. VI, Newyork: Rosetta Books.
ÇUYEV, Çuyev (2010), Molotov Anlatıyor: Stalin’in Sağkolu İle Yapılan 140 Görüşme, (Çeviren: Ayşe Hacıhasanoğlu, Suna Kabasakal), İstanbul: Yordam Kitap.
DAVER, Abidin (1945), “Ermeni İstekleri Diye Ortaya Atılan Manasız Tahrikler”, Cumhuriyet, 22 Eylül: s. 1, 3.
DOKUYAN, Sabit (2013), “İkinci Dünya Savaşı Sonrasında Sovyetler Birliği’nin Türkiye’den İstekleri”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 18: s. 119-135.
ERDEN, Ömer (2014), “II. Dünya Savaşı Sonrası Sovyet Rusya’nın Boğazlarla İlgili Talepleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. VII, S. 34: s. 256-268.
ERİM, Nihat (2005), Günlükler 1925-1979, C. I, (Hazırlayan: Ahmet Demirel), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
ERKİN, Feridun Cemal (1968), Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Ankara: Başnur Matbaası.
“Ermenilerin İstekleri”, Cumhuriyet, 21 Eylül 1945: s. 1, 3.
FENİK, Mümtaz Faik (1945a), “Türkiye ve Sovyetler”, Ulus, 8 Nisan: s. 1, 2.
FENİK, Mümtaz Faik (1945b), “Dış Bakanımızın Demecini Okurken”, Ulus,14 Temmuz: s. 1, 2.
FENİK, Mümtaz Faik (1945c), “Üçler Konferansı Demeci” Ulus, 4 Ağustos: s. 1, 3.
FENİK, Mümtaz Faik (1945d), “Londra Konferansı Dağılırken” Ulus, 30 Eylül: s. 1, 2.
GÖKÇEN, Salim (2007). “Ankara-Moskova İlişkilerinin Gelişimi ve 1925 Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C. III, S. 3: s. 117-139.
GÖNLÜBOL, Mehmet ve Oral SANDER (1996), “İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası”, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), Ankara: Siyasal Kitabevi, 137- 185.
GÖNLÜBOL, Mehmet ve Cem SAR (1997), Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
GÜRSEL, Haluk F. (1968), Tarih Boyunca Türk-Rus İlişkileri, İstanbul: Ak Yayınları.
GÜRÜN, Kamuran (1983), Dış İlişkiler ve Türk Politikası (1939’dan Günümüze Kadar), Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
GÜRÜN, Kamuran (1991), Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
HACIYEV, Agil (2014), Sovyet Arşiv Belgeleri Işığında, Sovyetler Birliği’nin Türkiye Algısındaki Değişim ve Dış Politikaya Yansımaları (1939-1953), (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
HASANLI, Cemil (2011), Tarafsızlıktan Soğuk Savaşa Doğru Türk-Sovyet İlişkileri (1939-1953), Ankara: Bilgi Yayınevi.
İNÖNÜ İsmet (1987), Hatıralar, C. II, (Hazırlayan: Sebahattin Selek), Ankara: Bilgi Yayınevi.
İsmet İnönü Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj ve Söyleşiler 1944-1950 (2003), C. I, (Hazırlayan: İlhan Turan), Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları.
KARABEKİR, Kazım (1995), İstiklal Harbimiz, C. I-II, İstanbul: Emre Yayınları. KILIÇ, Sezen (2012), Hitlerin Gizli Dosyalarında Türkiye, İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınevi.
KÖSE, İsmail (2015), “Yalta ve Potsdam Konferansları: Sovyetler Birliği’nin Türk Boğazlarında Egemenlik Paylaşım Talepleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C. X, S. 19: s. 241-276
KÖSE, İsmail (2019), “Sovyetler Birliği’nin Türk Boğazlarıyla İlgili Talepleri: 1945-1946 Notaları”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C. LXXIV, S. 4: s. 1125-1148.
KURAT, Akdes Nimet (1990), Türkiye ve Rusya, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
NADİ, Nadir (1945a), “Türk-Sovyet Dostluğunun Yarını”, Cumhuriyet, 9 Nisan: s. 1, 3.
NADİ, Nadir (1945b), “Bir Milletten Toprak İstemek”, Cumhuriyet, 13 Temmuz: s. 1.
NADİ, Nadir (1945c), “Rus dostluğuna Verdiğimiz Değer”, Cumhuriyet, 15 Temmuz: s. 1, 3.
NADİ, Nadir (1945d), “Faydalı Konferans”, Cumhuriyet, 29 Eylül: s. 1, 3.
POTSKHVERİYA, Boris (1996), “1921 Türkiye-Sovyet Rusya Antlaşması”, Uluslararası İkinci Atatürk Sempozyumu (9-11 Eylül 1991), C. II, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1077-1082.
SADAK, Necmeddin (1945a), “Türkiye-Sovyet Rusya Münasebetleri Dolayısıyla Yanlış ve Şüpheli Görüşler”, Akşam, 14 Temmuz: 1, 2.
SADAK, Necmeddin (1945b), “Berlin Kararlarında Eksik Görünen Noktalar ve Boğazlar Meselesi”, Akşam, 5 Ağustos: s. 1, 2.
SADAK, Necmeddin (1945c), “Londra Konferansı Neden Suya Düştü? Şimdi Ne Olacak?” Akşam, 28 Eylül: s. 1, 2.
SEMİZ, Yaşar ve Birol AKGÜN (2007), “Dostluktan Krize: İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Türk-Rus İlişkileri”, Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi, C. VII, S. 14: s. 239-270.
SERTEL, Mehmet Zekeriya (1945), “Türk Efkârının Aydınlığa İhtiyacı Vardır”, Tan, 28 Haziran: s. 1, 2.
SONYEL, Salahi R. (1995), Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
SOYSAL, İsmail (2000), Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), C. I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
“Stalin Bir Dünya İhtilali Bekliyor, Kars ve Ardahan’ı O Zaman Bizden Koparmayı Tasarlıyordu”, Yakın Tarihimiz (Milliyet’in Tarih ve Kültür Eki), Fasikül 4.
TACİBAYEV, Raşid (2004), Kızıl Meydan’dan Taksime Siyasette, Kültürde ve Sanatta Türk Sovyet İlişkileri, İstanbul: Truva Yayınları.
Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl: Montreux ve Savaş Öncesi Yılları 1935-1939 (1973a), Ankara: T.C. Dışişleri Bakanlığı Yayınları.
Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl: II. Dünya Savaşı Yılları 1939-1946 (1973b), Ankara: T.C. Dışişleri Bakanlığı Yayınları.
“Türkiye-Sovyetler Tarafsızlık Paktı Dün Nihayete Erdi”, Ulus, 8 Kasım 1945: s. 1.
URAL, Selçuk ve İlyas TOPÇU (2016). “Soğuk Savaş Dönemi Türk Basınında Sovyet Tehdidi” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. IX, S. 44: s. 519-532.
US, Asım (1945a), “Türkiye’nin Sovyetler Birliğine Cevabı”, Vakit, 8 Nisan: s. 1, 4.
US, Asım (1945b), “Türk-Rus Dostluğu Hangi Şartlar İle Yenilenebilir?”, Vakit, 30 Haziran: s. 1, 4.
US, Asım (1945c), “Türk-Sovyet Dostluk Antlaşmasının Yenilenmesi Şartları”, Vakit, 13 Temmuz: s. 1, 4.
US, Asım (1945d), Berlin Konferansı’nın Kararları, Vakit, 4 Ağustos: s. 1, 5.
US, Asım (1945e), “Beşlerden Tekrar Üçlere” Vakit, 5 Ekim: s. 1.
UZMAN, Nasrullah (2018), “II. Dünya Savaşı Sonrasında Sovyet Talepleri ve Türkiye’nin Tepkisi”, Gazi Akademik Bakış, C. XI, S. 22: s. 117-142.
“Vekillerimizin Ziyareti ve Sovyet Matbuatı”, Cumhuriyet, 14 Temmuz 1937: s. 3.
YAKUT, Kemal (2013), “II. Dünya Savaşı’ndan Sonra Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye Yönelik Talepleri ve Türk Basınının Tutumu”, Kebikeç, S. 35: s. 169-186.
YALÇIN, Hüseyin Cahit (1945a), “Türk-Rus Münasebetleri”, Tanin, 14 Nisan: s. 1.
YALÇIN, Hüseyin Cahit (1945b), “Zekeriya Sertel’in Makalesine Cevap”, Tanin, 1 Temmuz: s. 1.
YALÇIN, Hüseyin Cahit (1945c), “Boğazlar Meselesinde Akla Getirilmeyen Mefhumlar”, Tanin, 14 Temmuz: s. 1.
YALÇIN, Hüseyin Cahit (1945d), “Potsdam’da Boğazlar Meselesi”, Tanin, 3 Ağustos: s. 1.
YALÇIN, Hüseyin Cahit (1945e), “Molotov Muvaffakiyetten Muvaffakiyete Doğru Gidiyor”, Tanin, 6 Ekim: s. 1.
YERASİMOS, Stefanos (2000), Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri 1917- 1923, İstanbul: Boyut Kitapları.