ATEŞİN MİTOLOJİK KÖKENİ: TÜRK VE YUNAN MİTOLOJİLERİNDEKİ TASARIMLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

Öz Ateşin insanlar tarafından kontrollü biçimde kullanılması ile birlikte, karmaşık bir bütün olan kültürün farklı kurumları daha hızlı biçimlenmeye başlamış, böylelikle insanlık kendini doğanın geri kalan parçasından daha kolay ayırabilmiştir. Bu ayrımda kullanılan en temel belirleyiciler olan barınmadan beslenmeye, örgütlenme biçimlerinden inançlara kadar halkbilimi disiplininin ilgi alanına giren pek çok kültürel kurum; ateşin evcilleştirilmesi ile yakın bir ilişki içerisindedir. Felsefenin olmadığı ve mitolojinin felsefe işlevini üstlendiği ilkel dönemlerde ateşin bu gücünün farkında olan insan, bu aracın etrafında birtakım mitler üretmiştir. Farklı toplumların aynı soru ya da sorunlar üzerine ürettiği mitlerin anlamlarını daha iyi kavrayabilmek adına yürütülen karşılaştırmalı çalışmaların iki asırlık bir geleneği vardır. Bu makalede sözü edilen bu geleneğin benimsediği yöntemle Türk ve Yunan mitolojilerinde ateşin kökenine dair üretilen mitler karşılaştırılarak iki toplumun düşünce dünyasına eğilmek hedeflenmektedir. Yunan mitolojisinde Hephaistos ve Prometheus etrafında biçimlenen anlatılar ile Türk mitolojisinde Ülgen, Ürün Ay Toyon ve Ülgen’in kızları etrafında biçimlenmiş olan mitlerin en eski yazılı kayıtları, araştırmanın malzemesini oluşturmaktadır. Karşılaştırma sonucunda elde edilen bulgular; ateşin yaratılışı, tanrısallığı, insanlardan esirgenmesi, insanlara ulaşması, tanrıların intikamı, akıl, aile, cinsel kişileştirme, tören ve insanın yakaladığı ayrıcalıklar gibi temalar üzerinden değerlendirilerek iki toplumun dünyayı kavrayışı arasındaki benzerlik ve farklılıklar saptanıp açıklanmaya çalışılmıştır. Sonuç olarak iki toplumun ateşle ilgili mitlerinde pek çok ortaklık bulunmasına karşın özellikle tanrı fikirlerinde belirginleşen bazı net ayrımlar da saptanmış ve bulguların nedenleri üzerine olası tahminlerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Ateş, Türk mitolojisi, Yunan mitolojisi, karşılaştırma

PDF

___

AİSKHYLOS (2015). Zincire Vurulmuş Prometheus. (çev.: A. Erhat ve S. Eyüboğlu), İstanbul: Türkiye İş Bankası.
ANOHİN, A. Viktorovich (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller. (çev.: Z. Karadavut ve J. Meyermanova), Konya: Kömen.
BACHELARD, Gaston (1995). Ateşin Psikanalizi. (çev.: A. Yiğit), İstanbul: Bağlam.
BEKKİ, Selahattin (2007). “Ateş Etrafında Oluşan Halk İnançları ve Nevruz Ateşi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi. S: 41, ss: 249-254.
BORATAV, Pertev Naili (2000). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek.
COCCHİARA, Giuseppe (2017). Avrupa’da Folklor Tarihi. (çev.: Y. Özer), Ankara: Geleneksel.
ÇELİK, Adil (2020). Kırgız Arkaik Destanları ve Mitoloji. Çanakkale: Paradigma Akademi.
ÇIBLAK, Nilgün (2007). “Tahtacılarda Ateş ve Ocak Kültü”, 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı. Ankara: THAMER. ss: 671-686.
ÇOBANOĞLU, Özkul (2001). “Türk Mitolojisi”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı: Türk Dünyası Edebiyat Tarihi I. Ankara: AKM.
ÇOBANOĞLU, Özkul (2005). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ.
DİLEK, İbrahim (2007). “Sibirya Türklerinde Ateşle İlgili İnançlar Törenler ve Bazı Efsaneler”, Bilig. S: 43, ss: 33-54.
DOUGHERTY, Carol (2006). Prometheus. London & New York: Roudledge.
DORSON, Richard (2011). Günümüz Folklor Kuramları. (çev.: S. Gürçayır ve Y. Özay), Ankara: Geleneksel.
EKİCİ, Metin (2014). “Kuramlar ve Yöntemler”, Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. (ed.: M. Ö. Oğuz vd.), Ankara: Grafiker.
ELİADE, Mircea (2001). Mitlerin Özellikleri. (çev.: S. Rifat), İstanbul: Om Kuram.
ERHAT, Azra (2007). Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi.
ESİN, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı.
FRAZER, James George (2018). Ateşin Kökenine Dair Mitler. (çev.: D. Uludağ), İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
HARARİ, Yoval Noah (2015). Hayvanlardan Tanrılara Sapiens: İnsan Türünün Kısa Bir Tarihi. (çev: E. Genç), İstanbul: Kolektif Kitap.
HARVA, Uno (2015). Altay Panteonu: Mitler Ritüeller İnançlar ve Tanrılar. (çev.: Ö. Suveren), İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
HASSAN, Ümit (2000). Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler. İstanbul: Alan.
HESİODOS (2017). Theogonia – İşler ve Günler. (çev.: A. Erhat ve S. Eyüboğlu), İstanbul: Türkiye İş Bankası.
HOBSBAWM, Eric ve RANGER, Terence (der) (2006). Geleneğin İcadı. (çev.: M. M. Şahin), İstanbul: Agorakitaplığı.
HOMEROS (2014). İlyada. (çev.: A. Erhat ve A. Kadir), İstanbul: Türkiye İş Bankası.
HOMEROS (2014b). Odysseia. (çev.: A. Erhat ve A. Kadir), İstanbul: Türkiye İş Bankası.
İNAN, Abdülkadir (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
KIRCI, Emine (1998). “Türk Kültüründe Ateşle İlgili İnanışlar” Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara: TDV.
KUMARTAŞLIOĞLU, Satı (2016). Türk Kültüründe Ateş ve Ocak Kültü. Konya: Kömen.
OZAN, Meral (2011). “Türklerde Ateş Kültü ve Yeni Gün Anlayışı”, Kültür Evreni. Yıl: 3, S: 9, ss: 21-29.
ÖGEL, Bahaeddin (1989). Türk Mitolojisi: Kaynaklar ve Açıklamaları ile Destanlar I. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
ÖGEL, Bahaeddin (2010). Türk Mitolojisi: Kaynaklar ve Açıklamaları ile Destanlar II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
PLATON (2009). Diyaloglar. (çev.: T. Aktürel), İstanbul: Remzi.
PYNE, Stephen J. (2001). Fire: A Brief History. Seatle and London: University of Washington Press.
RADLOFF, Wilhelm (1994). Sibirya’dan II. (çev.: A. Temir), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı.
ROUX, J. Paul (1999). Eskiçağ ve Ortaçağda Altay Türklerinde Ölüm. (çev.: A. Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı.
ROUX, J. Paul (2000). “Türklerde ve Moğollarda Ateş Kültü”, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü I. (ed.: Y. Bonnefoy), (çev.: L. Yılmaz). Ankara: Dost.
SOKOLOV, Yuri M (2009). Folklor: Tarih ve Kuram. (çev.: Y. Özer), Ankara: Geleneksel.
TANYU, Hikmet (1976). “Türklerde Ateşle İlgili İnançlar” I. Uluslararası Türk Folkloru Kongresi Bildirileri IV. Cilt: Gelenek Görenek ve İnançlar. ss: 283-304.
THOMPSON, Stith (1955-1958). Motif-Index of Folk Literature: A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books and Local Legends. Volume 6.1 Index A-K. Bloomington: Indiana University Press.
UĞUR ÇERİKAN, Fidan (2018). Türk Kültüründe Demir. Ankara: Grafiker.
UHRİ, Ahmet (2003). Ateşin Kültür Tarihi. Ankara: Dost.