KAYGUSUZ ABDÂL’IN DİVANI’NDA ESKİ TÜRKÇE İZLER

Öz Türk kültür ve edebiyat tarihi için önemli bir isim olan Kaygusuz Abdâl XIV. yüzyıl sonu ile XV. yüzyılın birinci yarısında yaşamıştır. Alaiye Sancak beyi Hüsâmeddin Mahmûd‟un oğludur. Asıl adı Alaaddin Gaybî olup “Kaygusuz Abdâl” mahlasıyla Ģöhret bulmuĢtur. 1444 yılında vefat eden Kaygusuz Abdâl, BektaĢî edebiyatının da ilk ve en büyük temsilcisidir. Velud bir halk şairi olan Abdâl‟ın manzum, mensur ve manzum-mensur karışık toplam 15‟e yakın eseri vardır. Halk edebiyatı mahsulleri gerek ses bilgisi (~fonetik) ve Ģekil/ekleşme bilgisi (~morfolojik) yapıları itibariyle gerekse de taşıdıkları söz varlığı (~leksikoloji) yönünden dilimizin en önemli kültür hazinelerinden biridir. Ses, yapı ve kelime hazinesi bakımından halk edebiyatı ürünlerinde eskicil (~arkaik) izleri görmek mümkündür. Türkiye Türkçesinin özellikle tarihi sorunlarının çözümünde genellikle ağızlardaki ses, şekil/yapı ve anlam denkliklerine başvururken bu eskicil özelliklerden yararlanılmaktadır. Çünkü zengin bu söz varlıkları, dilin gelişim ve değişim seyrinin çok yakından takip edilebilmesinden, kelime türlerinin yoğunluk kazandığı kültür dairelerine bakılarak milletin sosyo-kültürel, siyasi ve ekonomik yaşantısından yaptığı tercihlerine kadar birçok noktanın kolaylıkla aydınlatılmasına katkıda bulunacak önemli dil malzemeleridir. Bu çalışmada, Kaygusuz Abdâl‟ın yaklaĢık 200‟ü bulan şiirlerinin yer aldığı divanındaki Eski Türkçe kelimelere yer verilmiştir. Ele alınan bu kelimelerin ses (~fonetik), şekil (~morfoloji), köken bilgisi (~etimolojisi) ve anlam bilgisi (~semantik) özellikleri üzerinde durulmuştur. Son olarak divanda tespit edilen Eski Türkçe eklere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kaygusuz Abdâl, Alaaddin Gaybî, BektaĢî edebiyatı, Eski Türkçe, Köken Bilgisi

PDF

___

AKAR, Ali, (2001), “Derleme Sözlüğü Verilerine Göre Uşak Ağızlarındaki Eski Türkçe Unsurlar”, 25-27 Ekim 2001 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu, C 1, Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, s. 71-78.
AKAR, Ali, (2018), Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş, İstanbul: Ötüken Yayınları.
AKSAN, Doğan, (1996), Türkçenin Söz Varlığı, Ankara: Engin Yayınları.
ATMACA, Emine, (2011), “Kazak Türkçesinde Ölçü ve Ölçü Adları”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 27. S. Ankara: TDK Yayınları.
ATMACA, Emine, (2016), Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Söz Varlığı ve Anlam Olayları, Konya: Palet Yayınları.
AYDEMİR, Hakan, (2005), “The Main Pillars of the Turkic Rhotacism-Zetacism, I. sämiz, sämir-, sämri-, semre-”, Studia Etymologica Cracoviensia 10, Kraków, s. 15- 34.
AZAMAT, Nihat, (1992), “Kaygusuz Abdâl”, DİA, S. 25, s. 74-76.
CAFEROĞLU, Ahmet, (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
CEBECİOĞLU, Ethem, (2006), “İatahât İbarelerin Anlaşılmasına Doğru: Metodik Bir Deneme”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl 7, S. 17: s. 7-27.
CLAUSON, Sir Gerard, (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, London: Oxford University Press.
DAĞLI, Muhtar Yahya, (1941), Kaygusuz Abdâl, İstanbul: Maarif Kitaphanesi.
DEMİR, Necati, (2001), “Yılkı” Kelimesi Üzerine”, Türk Dili, Ankara: TDK Yayınları, s. 538-541.
Derleme Sözlüğü, (2009), Ankara: TDK Yayınları.
DİLÇİN, Cem, (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
DOERFER, Gerhard, (1963), Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, I Mongolische Elemente, Wiesbaden.
DORUK, Mehmet, (2013), “Âşık Paşa‟nın Garib-Nâme‟de Kur‟ân Âyetlerine Yaklaşım”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XV, S. 27, 1, Sakarya, s. 167- 190.
Drevnetyurkskiy slovar, (1969), Redaktörleri: V. M. Nadelyayev-D. M. Nasilov-E. R. Tenişev-A. M. İçerbak, Akademija Nauk SSSR, Institut Yazykoznanija, Leningrad.
ERASLAN, Kemal, (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
ERDAL, Marcel, (1991), Old Turkic Word Formation, I-II, Wiesbaden: Turkologica 9.
ERDEM, Mevlüt, (2014), “Soğdça, Türkçedeki Soğdça Kelimeler ve Bunların Türkçeye Uyumları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 21, 1, s. 65-90.
EREN, Hasan, (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
EROL, Hülya Arslan, (2008), Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Ankara: TDK Yayınları.
GABAİN, Annemarie von, (2010), Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.
GÖLPINARLI, Abdülbaki, (1962), Kaygusuz Abdâl, Hatayi, Kul Himmet, İstanbul: Varlık Yayınevi.
GÜLSEVİN, Gürer, (1986), Türkoloji Kaynakları ve Bibliyografyası. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü Ders Notları: 5, Malatya.
GÜNER, Galip, (2015), “Alkış “Duâ” ve Kargış “Bedduâ” Kelimelerinin Etimolojisi Üzerine”, VII. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri, C. 1, Editörler: Ahmet Buran, Ercan Alkaya, Fatih Özek, Süleyman Kaan Yalçın, Fırat Üniversitesi, Elazığ 16-18 Ekim 2014, s. 625-631.
GÜZEL, Abdurrahman, (1983), Kaygusuz Abdâl‟ın Mensur Eserleri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
GÜZEL, Abdurrahman, (2004), Kaygusuz Abdâl (Alâaddin Gaybî), Ankara: Akçağ Yayınları.
GÜZEL, Abdurrahman, (2005), Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı, Ankara: Akçağ Yayınları.
GÜZEL, Abdurrahman, (2010), Kaygusuz Abdâl Divanı, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin, (1974), Türk Dilinde Edatlar, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
İLHAN, Nadir, (2011), “Yunus Emre‟nin Eserlerinde Kullanılan Ancak Yazı Dilinde Unutulan Fiiller”, X. Uluslararası Yunus Emre Sevgi Bilgi Şöleni Bildirileri (6-8 Mayıs 2010) Eskişehir, s. 451-475.
İLHAN, Nadir, (2013), “Garîb-nâme‟de Kullanılıp Günümüz Türkçesine Ulaşmayan Eski (Arkaik) Kelimelere Dair”, Âşık Paşa ve Anadolu'da Türk Yazı Dilinin Oluşumu Sempozyumu -Bildiriler- 1-2 Kasım 2013, Kırşehir, s. 187-216.
KALLEK, Cengiz, (1992), “batman”, DİA, S. 5, s. 199-200.
KARADENİZ, Yasin, (2016), “Dîvân-ı Hikmet‟teki Eski Türkçe Unsurlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, C 9, S. 47 Volume: 9 Issue: 47, s. 89-95.
KARTALLIOĞLU, Yavuz, (2011), Klâsik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16., 17. ve 18. Yüzyıl), Ankara: TDK Yayınları.
KAYA, Fatih, (2016), “Kanunnâme-İ Âl-i Osman‟da Geçen Arkaik (Eskicil) Kelimeler Üzerine Bir İnceleme”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), Yıl 9, S. XXV: s. 155-176.
KORKMAZ, Zeynep, (2009), “Anadolu‟da Oğuz Türkçesi Temelinde İlk Yazı Dilinin Kuruluşu”, Belleten, II., Ankara: TDK Yayınları.
KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuad, (1939), “Mısır‟da Bektaşilik”, Türkiyat Mecmuası, C. VI: s. 13-40.
KÖPRÜLÜ, Fuad, (1976), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
KURNAZ, C. ve M. TATÇI, (2001), Türk Edebiyatında Şathiyye, Ankara: Akçağ Yayınları.
OKTAY, Zeynep, (2013), Kaygusuz Abdâl‟ın Mesnevî-i Baba Kaygusuz‟u: Tenkitli Metin ve İnceleme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
ORKUN, Hüseyin Namık, (2011), Eski Türk Yazıtları, Birleştirilmiş 3. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
ÖLMEZ, Mehmet, (1998), “Eski Uygurca odug sak İkilemesi Üzerine”, Türk Dilleri Araştırmaları, 8, s. 35-47.
ÖNLER, Zafer, (1989), “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yazılmış İki Tıp Kitabında Yer Alan Sağlık Bilgisi Terimleri”, TDAY-Belleten, s. 89-130.
ÖZKAN, Mustafa, (1994), Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul: Filiz Kitabevi.
ÖZYETGİN, Melek, (2003), “Eski Türkçede Ölçü, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu 12-13 Mayıs, (Düzenleyen: A.Ü. DTCF Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü), Mustafa Canpolat Armağanı, (Hazırlayan Aysu Ata-Mehmet Ölmez), s. 195-204.
RADLOFF, Wilhelm, Versuch eines Wörterbuches der Türk Dialekte, S. Petersburg, I. (1893), II. (1899), III. (1905), IV. (1911).
SALCI, Vahid Lütfi, (1949-1959), “Kaygusuz Hakkında Etüdler, I-IV”, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, İstanbul.
SERTKAYA, Osman Fikri, (1988), “Bolsunİıl Tėp tėdiler”, Uluslararası Türk Dili Kongresi (26 Eylül-3 Ekim 1988), Ankara: TDK Yayınları, s. 135-146.
SEVORTYAN, E. V., Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov, Moskova I (1974), II (1978) III (1980) IV (1989) V (1997) VI (2000).
ŞEN, Serkan, (2008), “Standart Türkiye Türkçesinde Deyimlerle Yaşayan Tarihî Sözcükler”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 681 (96): s. 255-263.
ŞERBAK, Aleksandr Mihayloviç, (1961), “Nazvaniya damaşnih i dikih jivotnıh v tyurskih yazıkah”, (Türk Lehçelerinde Evcil ve Yabani Hayvan Adları), İstoriçeskoye razvitiye leksiki tyurskih yazıkov, Maskva: İzdatel‟stvo Akademii Nauk SSSR. Tarama Sözlüğü, (2009), Ankara: TDK Yayınları.
TAMİR, Nuray, (2013), “Bir Adlandırma Problemi: Batı Türkçesinin İlk Dönemi”, Genç Akademisyenler Sempozyumu, 6-7 Kasım Ankara.
TAŞ, İbrahim, (2009), Kutadgu Bilig‟de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yayınları.
TATÇI, Mustafa, (1986), “Ledünni İiir‟de İathiyyât Problemlerine Dair Notlar”, Türk Kültürü, Ağustos, yıl XXIV, S. 280: s. 500-502.
TEKİN, Talat, (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
TEKİN, Talat, (2003), Orhon Türkçesi Grameri (Yayıma Hazırlayan Mehmet Ölmez), Ankara: Sanat Kitabevi.
TEKİN, Talat, (2006), Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.
TİETZE, Andreas, (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
TİMURTAŞ, Faruk Kadri, (1994), Eski Türkiye Türkçesi: XV. Yüzyıl, İstanbul: Enderun Kitabevi.
TULUM, Mertol, (2011), 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Türkçe Sözlük, (2005), Ankara: TDK Yayınları.
USER, Hatice İirin, (2016), Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Ankara: TDK Yayınları.
UZUNÇARİILI, İsmail Hakkı, (1988), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara: TDK Yayınları.
VASİLİEV, Yuriy (1995), Türkçe-Sahaca (Yakutça), Ankara: TDK Yayınları.
YARDIMCI, Mehmet, “Kaygusuz Abdâl” http://doczz.biz.tr/doc/134199/ kaygusuzAbdâl---dr.-mehmet-yard% C4% B1mc% C4% B1 (24.10.2018, 12: 11).
YILDIZ, Osman (2017), “Mirza Cihânşâh Hakîkî'nin Dili Üzerine Notlar”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies 17/2 Kış-Winter, s. 193-212.