1207407

EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ’NDE AHRİYAN/AHİRYAN TERİMİ VE ETİMOLOJİK BİR DEĞERLENDİRME

Öz 15. yüzyılın ilk yarısından itibaren Osmanlı kaynaklarında karşılaşılan Ahriyan/ Ahiryan teriminin anlamı ve etimolojisi konusunda tarihçiler, dilbilimciler, etnograflar vs. bilim insanları arasında bir uzlaşı yoktur. Ahriyan teriminin Ahridos, Agarenos- Agaryan, Agrianes, Ahreios, Aharayan, Ayran, Ahiyan (Ahiler) gibi terimlerden türediğine dair çeşitli görüşler mevcuttur. Bunlar içinde Orta Çağ Yunancasında ve eski Bulgarcada küçümseyici bir sıfat olarak Müslüman ve Türk anlamında kullanılan Agarenos- Agaryan teriminden geldiği görüşü öne çıkmaktadır. Ahriyan kelimesinin 15. ve 17. yüzyıl Osmanlı kaynaklarında Bulgaristan, Makedonya, Arnavutluk, Yunanistan, Bosna-Hersek’in yanı sıra İstanbul ve Trabzon taraflarında çeşitli anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. Ahriyan terimi erken dönem tahrir defterlerinde mühtedileri tanımlamak için kullanılmasına rağmen, diğer çağdaş Osmanlı kaynaklarında nevMüslim, mühtedi, mürted, itikadı zayıf, dönek, cahil, ahmak, güvenilmez gibi genellikle olumsuz bağlamda kullanılmıştır. Bununla birlikte, Ahriyan terimi zamanla yalnızca mühtedileri ifade eden bir sıfat haline gelmiştir. Diğer taraftan, Rodop Pomakları da kendilerini Ahriyan olarak tanımladıkları gibi, Hristiyan Bulgar komşuları tarafından da Ahriyan olarak adlandırılmışlardır. Evliya Çelebi’nin kırk yıldan fazla süren gezilerini topladığı seyahatnâmesi Osmanlı kültür tarihinin en önemli kaynaklarından biridir. Evliya Çelebi’nin gözlemleri Osmanlı toplumsal ve gündelik hayatına dair pek çok konuya ışık tutmaktadır. Bu makalede Ahriyan teriminin Osmanlı kaynaklarında ortaya çıkışı, kullanım alanları ve anlamlarını inceledikten sonra, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde hangi anlamda, nerelerde kullanıldığını ele alacağız ve Evliya Çelebi’nin terimin anlamı hakkındaki yorumlarını değerlendireceğiz. Ayrıca, Ahriyan teriminin anlamı ve etimolojisi hakkında literatürdeki görüşleri gözden geçirdikten sonra terimin kökenini açıklamaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler:

Evliya Çelebi, , Ahriyan/Ahiryan, , Balkanlar,

PDF

___

BOA, Dâhiliye Nezâreti, İdare Evrakı (DH.İD.), 85/44, 28 Ramazan 1331/18 Ağustos 1329 (31 Ağustos 1913).
BOA, Yıldız, Perakende Evrakı, Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ.), 41/36, 28 Teşrinisani 1316, 11 Aralık 1900.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı (AK), Muallim Cevdet Yazmaları (MC), No. 89.
1422-1423 Tarihli Köprülü, Kastorya ve Koluna Vilâyetleri Mufassal Defteri: Metin, İndeks ve Tıpkıbasım, (Haz. Evgeni Radushev, Uğur Altuğ), İstanbul: Kitabevi, 2016
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (2001), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, V. Kitap, (Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (2002), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VI. Kitap, (Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (2003), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VII. Kitap, (Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman), Robert Dankoff, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (2003), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VIII. Kitap, (Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Robert Dankoff), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (2005), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, IX. Kitap, (Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
[Evliya Çelebi], (1928), Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Sekizinci Cild, Türk Tarih Encümeni Külliyatı,13, İstanbul: Orhaniye Matbaası.
Hicri 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, (Metni bir giriş ile neşreden Halil İnalcık), 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
Hicri 859 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-ı Tırhala, I, (Metni bir giriş ile neşredenler Melek Delilbaşı-Muzaffer Arıkan), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2001.
Oruç Beğ Tarihi, (2008), (Haz. Necdet Öztürk), 2. Baskı, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
Turski İzvori za Bılgarskata İstoriya, (1972), III, (Pod. Red. B. Tsvetkova – A. Razboynikov), Sofiya: İzdanie na Bılgarskata Akademiya na Naukite.
Turski İzvori za Bılgarskata İstoriya, (1986), VII, (Pod. Red. Str. Dimitrov, E. Grozdanova, St. Andreev), Sofiya: İzdatelstvo na Bılgarskata Akademiya na Naukite.
Turski İzvori za Bılgarskata İstoriya, (2001), 13, (Pod. Red. St. Andreev – Str. Dimitrov), Sofiya: İzdanie na Bılgarskata Akademiya na Naukite.
XVIII. yüzyıl İstanbul Hayatına Dair Risâle-i Garîbe, (Haz. Hayati Develi), İstanbul: Kitabevi, 2001.
ACAROĞLU, M. Türker, (2006), Balkanlarda Türkçe Yer Adları Kılavuzu, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık
BAJRAKTAREVIĆ, F., (1995), “Pomaks”, The Encyclopaedia of Islam, New ed., E.J. Leiden: Brill, pp. 320-322.
BAKIR, Abdullah, (2008), Yazıcızāde ʻAlī’nin Selçuḳ-Nāme İsimli Eserinin Edisyon Kritiği: Giriş Metin - Dizin, T. C. Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Ana Bilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul.
BELDICEANU, N. - P. S. Năşturel, (1985), “Le Monastère de la Théosképastos à la lumière d'un recensement Ottoman de Trébizonde”, Byzantion, Vol. 55, No. 1, pp. 269-331.
CAFEROĞLU, Ahmet, (1946), Kuzey-Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar: Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve yöresi Ağızları, İstanbul: Bürhaneddin Erenler Matbaası.
DANKOFF, Robert, (2004), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, Katkılarla İngilizceden Çeviren: Semih Tezcan, İstanbul: Kitap Matbaası.
DE JONG, Frederick, (1980). Names, Religious Denomination and Ethnicity of Settlements in Western Thrace: A Supplement to "Ortsnamenkonkordanz der Balkanhalbinsel", Leiden: Brill.
DURSUN, Yücel, (2015), Trabzon Eyaleti’nde Kırsal Yerleşim: Yomra Nahiyesi Örneği (1461-1682), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Trabzon.
EMECEN, Feridun M., (2010), Doğu Karadeniz’de Bir Vadi Boyu Yerleşmesi Ağasar Vadisi: Şalpazarı-Beşikdüzü, Trabzon: Serander Yayınları.
EMECEN, Feridun M., (2014), “Defter-i Köhne: Pirlepe-Kırçova Kesiminin En Eski Timar Defteri (1445-1455)”, Osmanlı Araştırmaları, XLIII, ss. 341-474.
EMİROĞLU, Kudret, (1989), Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, Ankara.
EREN, Ahmet Cevat, (1963), “Pomaklara Dair”, Türk Kültürü, Sayı 4, 1963, ss. 37-41.
EREN, Ahmet Cevat, (1964), “Pomaklar”, İslam Ansiklopedisi, C. IX, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, ss. 572-576.
FİLİPOVIĆ, Nedim, (1971), Princ Musa i Šejh Bedreddin, Sarajevo: “Svjetlost”, Izdavačko Preduzeće.
GEROV, Nayden, (1901), Reçnik na Bılgarskiya Yazık, Sıbral i iztılkuval ot Nayden Gerov, Çast Çetvırta II, İzdadena pod redaktsiyata na Teodor Pançev, Plovdiv: Drujestvenna Peçatnitsa “Sıglasie”.
GÖKBİLGİN, M. Tayyib, (1952), XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası VakıflarMülkler- Mukataalar, İstanbul: Üçler Basımevi.
GÖKBİLGİN, M. Tayyib, (1957), Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihân, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, No. 748, İstanbul: Osman Yalçın Matbaası.
GÜNŞEN, Ahmet, (2009), “Türkiye Türkçesi Ağızlarında “Alevi-Bektaşi” Anlamlı Söz Varlığı Üzerine”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 52, ss. 101- 124.
GÜNŞEN, Ahmet, (2012), “Balkanlarda İslam-Türk Kimliğinin Bedelini Çok Ağır Ödeyen Bir Topluluk: Pomaklar/Torbeşler/Goralılar”, Türk Yurdu, S. 303, ss. 176-185. İLGÜREL, Mücteba, (1995), “Evliya Çelebi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul: TDV Yayınları, ss. 529-533.
İNALCIK, Halil, (1993), “Türkler ve Balkanlar”, Balkanlar, (Ed. İsmail Soysal), Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı, İstanbul: Eren Yayıncılık.
İNALCIK, Halil, (2007) “Osman I”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 33, İstanbul: TDV Yayınları.
İNALCIK, Halil, (2016), Türklük Müslümanlık ve Osmanlı Mirası, (Ed. Senem Tüfekçioğlu), 3. Baskı, İstanbul: Kırmızı Yayınları.
JİREČEK, Constantin, (1891), Das Fürstenthum Bulgarien, Prag: F. Tempsky.
JİREČEK, Konst., (1899), Knyajestvo Bılgariya, Çast pırva, (Prev. E. Karavelova), Plovdiv: İzdanie i peçat na Hr. G. Danov.
KAYA YİĞİT, Bilge; KAYAPINAR, Ayşe, (2018), “Gazi Kırcaali Baba”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, No. 12, ss. 138-183.
KAYAPINAR, Levent, (2015), “Osmanlı Kaynaklarına Göre Leondar ve Karitena’nın Demografik ve İdari Yapısı”, Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi, C.1, S. 1, ss. 115- 136.
KAYAPINAR, Levent, BAKSI, Elif, ÖZVARDARLI, Bahar, ÇELEBİ, Mustafa, (2019), “1532 Tarihli Müsellem Defterinde Tekirdağ Nahiyesi-II”, Anadolu ve Balkan Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 4, ss. 371-441.
KIEL, Machiel, (1994), “Dimetoka”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul: TDV Yayınları, ss. 305-308.
KIEL, Machiel, (2013), “Yenice-i Karasu”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul: TDV Yayınları, ss. 443-445.
KILIÇ, Şahin, (2013), “Ottoman Perception in the Byzantine Short Chronicles”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 32, S. 53, ss. 111-136.
KINÇOV, Vasil, (1900), Makedoniya. Etnografiya i statistika, Sofiya: Dırjavna Peçatnitsa.
KOTZAGEORGIS, Phokion P., (2015), “Conversion to Islam in Ottoman Rural Societies in the Balkans: The Cases of Vallahades and Pomaks”, Ottoman Rural Societies and Economies: Halcyon Days in Crete VIII: A Symposium Held in Rethymnon, 13-15 January 2012, (Ed. Elias Kolovos), Rethymnon: Crete University Press, pp. 131-162.
KOYUNCU, Aşkın, (2013), “Balkan Savaşları Sırasında Pomakların Zorla Tanassur Edilmesi (1912-1913)”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), No. 33, pp. 139-196.
KOYUNCU, Aşkın, (2015), “Devşirme Tarihine Bir Derkenar: Bosna’nın İslamlaşması ve Osmanlı Terminolojisinde Potur ve Potur Oğulları Terimlerinin Anlamı”, Türk Sosyal Tarihçiliğinde Bir “Yalnız” İsim Bahaeddin Yediyıldız’a Armağan, (Ed. Yunus KoçSerhat Küçük), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 213-259. Köprülüzâde Mehmed Fuad (Mehmed Fuad Köprülü), (1928), Milli Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri, İstanbul: Devlet Matbaası.
MARİNOV, Petır An., (1932), “Za imeto ‘ahryane’ na rodopski pomatsi”, Rodopski Pregled, God. III, Knigi 1 i 2, Sofiya, s. 84-94.
MEMİŞOĞLU, Hüseyin, (2005), Balkanlarda Pomak Türkleri, 3. Baskı, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
MÉNAGE, V. L., (1969), “On the Ottoman Word Aḫriyān/Aḫiryān”, Archivum Ottomanicum, Tomus 1, pp. 197-212.
RADUŞEV, Evgeni, (2008), Pomatsite. Hristiyanstvo i İslyam v Zapadnite Rodopi s dolinata na r. Mesta, XV- 30-te godini na XVIII vek, çast 1. Sofiya: Narodna biblioteka „Sv. Sv. Kiril i Metodiy”, Orientalski otdel.
RAYÇEVSKİ, Stoyan, (2004), Bılgarite mohamedani, Sofiya: Bılgarski bestselır.
SAVVIDĒS, Alexēs G. K., (2002), “Some Notes on the Terms Agarenoī, İsmailītai and Sarakenoī in Byzantine Sources”, Vyzantina, Tourkika, mesaiōnika: historikes symvoles. Thessalonikē: Hērodotos, 67-74.
STOYANOVSKİ, Aleksandar, (1989), “Za edna možna traga od bogomilstvoto vo turskite popisni knigi od XV vek”, Makedonija vo turskoto srednovekovie. od krajot na XIV-početokot na XVIII vek, Skopje: Kultura.
ŞEKER, Mehmet, (1997), Gelibolulu Mustafa ‘Âli ve Mevâ‘idü’n-Nefāis Fî Ḳavâidi’lMecâlis, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
ŞİŞKOV, St. N., (1910-1911/VIII-IX), “Rodopskite Pomatsi: imenata pomak i ahryanin v rodopite”, Rodopski Napredık, God. VIII, s. 209-214.
ŞİŞKOV, St. N., (1910-1911/V-VI), “Rodopskite Pomatsi: narodopisen pregled”, Rodopski Napredık, God. VIII, s. 137-144.
ŞİŞKOV, St. N., (1910-1911/X), “Rodopskite Pomatsi: imenata pomak i ahryanin v rodopite”, Rodopski Napredık, God. VIII, s. 257-265.
ŞİŞKOV, St. N., (1936), Bılgaro-mohamedanite (pomatsi), İstoriko-zemepisen i narodouchen pregled s obrazi, Plovdiv: Tırgovska Peçatnitsa. ŞİŞKOV, Stoyu N., (1914), Pomatsite v trite bılgarski oblasti: Trakiya, Makedoniya i Miziya, I Çast. Istoriko-geografski pregled, Plovdiv: Peçatnitsa knijarnitsa i knigoveznitsa ‘Makedoniya’.
TEZCAN, Nurcan, (2009), “Seyahatnâme”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul: TDV Yayınları, ss. 16-19.
TIETZE, Andreas, (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, C.1 (A-E), İstanbul-Wien: Simurg.
TURAN, Ömer, (1999), “Pomaks: Their Past and Present”, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 19, No. 1, pp. 69-83. Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, I, 2. Baskı, Ankara: TDK Yayınları, 1993.
YERASİMOS, Marianna, (2012), “Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yunanistan: Rota ve Güzergahlar”, Bir Allame-i Cihan: Stefanos Yerasimos (1942-2005), 2. Cilt, (Editörler Edhem Eldem, Ersu Pekin, Aksel Tibet, Çağatay Anadol), İstanbul: Kitapyayınevi, ss. 735-815.