İRAN TÜRKLERİNİN ÖRGÜTLÜ MÜCADELE GİRİŞİMLERİ VE BUNA YÖNELİK KURDUĞU TEŞKİLATLAR

Öz İran, demografik anlamda oldukça heterojen bir nüfusa sahiptir. İçerisinde Farslar, Güney Azerbaycan Türkleri, Kürtler, Beluciler, Lurlar, Sahra Türkmenleri ve Araplar gibi pek çok etnik kimliği barındıran İran, adeta bir etnik kazanı andırmaktadır. Bu etnik kazan içerisinde Şii kimliğinin üst kimliğe dönüştüğü ve İran’ın bütünlüğünü sağlamada birleştirici bir rol üstlendiği ifade edilebilir. Bununla birlikte söz konusu kimlik grupları içerisinde bağımsızlıkçı/ayrılıkçı taleplerin ya da özerklik yanlısı isteklerin bulunmadığı da iddia edilemez. Nitekim bu çalışmada da Güney Azerbaycan Türklerinin çeşitli talepleri ve bu talepleri dillendirmek amacıyla organize oldukları teşkilatlar incelenmektedir. Öte yandan ele alınan teşkilatlardan da görüldüğü üzere, İran Türklerinin politik talepleri bulunsa da söz konusu talepler homojen bir nitelik taşımamaktadır. Zira özerklik yanlısı federatif talepler dile getirildiği gibi, bağımsızlıkçı söylemler de göze çarpmaktadır. Dolayısıyla İran Türklerinin tamamının ayrılıkçı olduğu söylenemez. Lakin bu noktada meselenin emperyalizm boyutuna da vurgu yapmak gerekir. Çünkü ABD’nin İran politikası olmasa, İran Türklerindeki bağımsızlık taleplerinin artacağı öngörülebilir. Diğer taraftan İran Türkleri arasında rejimin demokratikleşmesi halinde özerkliğin yeterli olacağı görüşü de vardır. Bu durumda İran Türklerinin tarih boyunca İran kimliğinin kurucu unsurlarından olması belirleyici olmaktadır. Nitekim İran’da Şiiliği kurumsallaştıran da Türklerdir. Çalışma, belirtilen özellikler doğrultusunda İran Türklerinin mücadelesini yaşanılan tarihsel aşamalara bağlı olarak verdikleri mücadelenin çeşitli boyutlarını ele almayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler:

İran Türkleri, , Güney Azerbaycan, , Teşkilatlanma,

PDF

___

ABRAHAMİAN, Ervand, (2011), Modern İran Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
AMETBEK, Dinmuhammed, (2018), İran Devlet ve Toplum Yapısında Türk Kimliği, Balgat Çalışmaları 8, ANKASAM, Ankara.
AMETBEK, Dinmuhammed, (2017), İran ve Orta Asya: Tarih, Kültür ve Politika, Balgat Çalışmaları 4, ANKASAM, Ankara.
ARMAOĞLU, Fahir, (1992), 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), 1. Cilt, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara.
ATTAR, Aygün, (2004), “İran Türkleri”, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 1, s. 55-56.
BOZGEYİK, Burhan, (1981), Bütün Cepheleriyle İran Meselesi, Yeni Asya Yayınevi, İstanbul.
CEVADBEYLİ, Rahim, (2019), İran’ın Jeopolitiği: İran’da Tarihi Devlet Yapılanması ve Türklerin Mücadele Stratejisi, Astana Yayınları, Ankara.
CEVADBEYLİ, Rahim, (2020), Türk İran’a Persliğin Dayatılması, Astana Yayınları, ANKARA.
ÇELİK, Oğuzhan, (2018), İran’da Türk Etnik Yapısı ve İran’da Türk Milliyetçiliği Hareketleri, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Antalya 2018.
DOERFER, Gerhard, “İran’da Türkler”, Türk Dili, S. 431, Nisan 1987, s. 242-251.
GÖKDAĞ, Bilgehan Atsız-HEYET, Rıza, “İran Türklerinde Kimlik Meselesi”, Bilig, S. 30, Yaz 2004, s. 51-84.
GÜLER, Uğur, (2006), Elçibey, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
İPEK, Cemil Doğaç, (2012), “Güney Azerbaycan Türklerinde Ürklerinde Kimlik Sorunu”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, C. 12, S. 1,s.267- 283.
KAFKASYALI, Ali, “İran Türkleri ve İran Türk Edebiyatı”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 24, 2004, s. 99-132.
MACKEY, Sandra, (1998), The Iranians: Persia, Islam and The Soul of a Nation, Plume Yayınları, New York.
NESİBLİ, Nesib L., (2017), Güney ile Kuzey Azerbaycan Sorunları, TEBAREN Yayınları, Ankara.
ÖZDEMİR, Seçil, (2020), “Güney Azerbaycan Meselesi: Tarihi ve Kültürel Boyutu”, Tarih ve Günce, S. 7, s. 359-386.
ÖZKAN, Vedat, (2013), İran Azerilerinin Etnik Temelli Güncel Sorunlarının Tarihsel Bakış Açısı ile İncelenmesi, Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
ÖZŞAHİN, Merih, (2007), Güney Azerbaycan’da Bağımsızlık Hareketleri ve Güney Azerbaycan’ın Türk Dünyası İçin Önemi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gebze Teknoloji Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gebze.
PAŞAYEVA, Mehebbet, (2007), “Azerbaycan Türklerinin Tarihine Kısa Bir Bakış”, 38. ICANAS, C. 5, S. 5, s. 2505.
SARAÇLI, Murat, (2011), “İran’da Azınlıklar”, Ortadoğu Siyasetinde İran, der. Türel Yılmaz-Mehmet Şahin, Barış Kitap, Ankara, s. 117-141.
SARI, İbrahim, (2017), Ülkücünün El Kitabı, Nokta E-Book Publishing, Antalya 2017, s. 130.
SARIKAYA, Yalçın, (2007), İran’da Milliyetçilik ve Bölgeye Yansımaları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmış Doktora Tezi), Ankara.
SARIKAYA, Yalçın, (2008), Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran’da Milliyetçilik, Ötüken Yayınları, Ankara.
YENİSEY, Gülara, (2008), İran’da Etno-Politik Hareketler 1922–2004, Ötüken Yayınları, İstanbul.
“Ana Hatlarıyla Azerbaycan Milli Hareketi”, Araz News, http://araznews.org/tr/?p=698, (Erişim Tarihi: 25.02.2019).
“Azerbaycan Milli Direniş Teşkilatı’nın Kuruluşunun 14. Yıldönümü Bildirisi”, Araz News, http://araznews.org/tr/?p=4251, (Erişim Tarihi: 09.12.2020).
“Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin Nizamnaməsi”, DAK-WAC, http://www.dakaz.org/141-Nizamname.html, (Erişim Tarihi: 25.02.2019).
“Genel Basqan”, GAMOH, http://gamoh.org/basqan/, (Erişim Tarihi: 25.02.2019).
“İran ile Azeriler Arasında Karikatür Krizi”, Sabah, http://arsiv.sabah.com.tr/2006/05/23/dun99.html, (Erişim Tarihi: 22.02.2019).
“İran’da Karikatür Krizi”, BBC, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2006/05/060523_iran_cartoon.shtml, (Erişim Tarihi: 25.02.2019).
“Nizamname”, GAMOH, http://gamoh.org/nizamname/, (Erişim Tarihi: 25.02.2019). ARSLAN, Esat, “Traktör Sazi”nin Yeni Şahı Ertuğrul Sağlam”, Kırmızılar, http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/guncel-yazilar3/3058-traktor-sazi-nin-yeni-sahiertugrul-saglam, (Erişim Tarihi: 16.02.2019)
İBRAHİMİ, Hamid, (2018), “İran’da Babek Kalesi Tutuklamaları”, İRAM, https://iramcenter.org/iranda-babek-kalesi-tutuklamalari/.
İSALI, Hüseyin, “Güney Azerbaycan’da Devrimden Sonra Oluşan Siyasal ve Sivil Teşkilatlar”, Bütöv Azərbaycan Ocaqları, http://bao.az/categories_Siyaset/subcategories_Guney-azerbaycansiyaset/product_1034198700_, (Erişim Tarihi: 25.02.2019).
KESKİN, Arif, “Güney Azerbaycan Yeni “Babek”ini Aramak”, Savalan, http://savalan.blogcu.com/arif-keskin-guney-azerbaycan-yeni-babek-iniaramak/450829, (Erişim Tarihi: 25.02.2019).
KIZILKAYA, Musaf, “ABD-İran Savaşı Öncesi Güney Azerbaycan(İran) Türkleri”, TASAM, http://www.tasam.org/tr-TR/Icerik/423/abdiran_savas_oncesinde_guney_azerbaycan_iran_turkleri, (Erişim Tarihi: 18.02.2019)
VELİEV, Cavid, (2006), “Güney Azerbaycan Türklerinin Öze Dönüşü Babek Kalesi Halk Kurultayı”, Türk Yurdu, https://www.turkyurdu.com.tr/yazar-yazi.php?id=3940.