Sedat Nanto, Orhan Varol

ÖLÜ BİR DİL OLARAK URARTUCAYI İNCELEMENİN PARAMETRELERİ

Urartu, milattan önce yaklaşık olarak 850-600 yılları arasında hüküm sürmüş Eski Yakındoğu krallıklarından biridir. Urartu dili ile oluşturulmuş çivi yazılı belgeler, başta Urartu başkenti Tuşpa olmak üzere krallığın yayılım alanlarında bulunmaktadır. On dokuzuncu yüzyılın başından itibaren bu yazıtları okuma çabaları devam etmektedir. Özellikle yurtdışından gelen araştırmacılar tarafından ve çoğu zaman bu araştırmacıların kendi ana dilleriyle ilişkilendirilerek yazıtların çözümlenmesine çalışılmıştır. Bu çabalar, Almanca, Rusça, İtalyanca dillerindeki matbu bütünceler (korpuslar) ve en son İngilizce oluşturulmuş dijital bir korpus çalışması ile ortaya çıkmışlardır. Urartu dilinin anlaşılması konusunda önemli bilgiler içermelerine rağmen bu çabaların toplumsal ve dilbilimsel bakış açısından uzaklığı söz konusudur. Araştırmacıların özellikle bölgesel etkileşim dilleri ve miras sözvarlıkları konusunda bilgisel eksiklikleri olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca yazıtlarda, bağdaşıklık ve tutarlılık ilişkilerinin belirgin olmadığı, anlam bulanıklığının hâkim olduğu okumalar bulunmaktadır. Yazıtların uzlaşımsal anlamının ve dilbilimsel tutarlılığının ihtiyaç duyduğu çözümlemeler gerçekleştirilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Bu bağlamda, Urartucanın anlaşılmasında etkin olabilecek temel ve yardımcı değişkenlerin (parametrelerin) belirlenmesine çalışıldı.

Anahtar Kelimeler:

Urartuca, Urartuca Araştırmaları, Çivi Yazısı, Ölü Dil, Miras Sözcükler

THE PARAMETERS OF RESEARCHING URARTIAN AS A DEAD LANGUAGE

During the period of roughly 850 to 600 BC, the ancient Near Eastern kingdom of Urartu ruled. The expansion territories of the kingdom, particularly in the Urartian capital Tuspa, are home to cuneiform texts written in that civilization's language. Since the start of the nineteenth century, efforts have been made to decipher these inscriptions. Researchers from different countries have worked particularly hard to analyze the inscriptions, frequently collaborating with them in their own languages. As a result of these efforts, printed corpora in German, Russian, Italian, and most recently, an English-language digital corpus work, have all been produced Although they contain important information about the understanding of the Urartian language, these efforts are far from a social and linguistic point of view. It is understood that researchers have a lack of knowledge about regional contact languages and heritage vocabularies. In addition, there are readings in the inscriptions, where coherence and cohesion relations are not clear and ambiguity is dominant. It is understood that the analyzes required by the conventional meaning and linguistic consistency of the inscriptions should be carried out. In this context, it was tried to determine the basic and auxiliary parameters that could be effective in understanding Urartian.

Keywords:

Urartian language, Researching Urartian, Cuneiform, Dead Language, Heritage Words,

PDF

___

Ayırır, O. İ. (2004). Türkçe metinlerde bağdaşıklık ve tutarlılık, Günümüz Dilbilim Çalışmaları, İçinde A. Kıran, E. Korkut, S. Ağıldere (ed.). Multilingual Yayınları, 121-132.

Bilgiç, E. (1990). Kültepe Tabletleri I. TTK Yayınları.

Buch, E. D. (2015). Anthropology of aging and care. Annual Review of Anthropology, (44), 277-293.

Coşkun, İ., Varol, O. ve Polat, E. (2023). Adilcevaz Kef Kalesi kazısı: Yeni bulgular ve değerlendirmeler. Oannes-Uluslararası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5(1), 253-274.

Crystal, D. (2002). Language Death. Cambridge University Press.

Dinçol, A. M. (2001). Eskiçağda Doğu Akdeniz Havzası ve Anadolu’da diller ve yazılar, Boğazköy’den Karatepeye, 20-37.

Ecut. (2023, Eylül). Electronic Corpus of Urartian Inscription, Oracc, oracc.museum.upenn.edu/doc

Gordin, S., Gutherz, G., Elazary, A., Romach, A., Jiménez, E., Berant, J., and Cohen, Y. (2020). Reading Akkadian cuneiform using natural language processing. PloS one, 15(10), e0240511. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0240511.

Grayson, A. K. (1980). Assyria and Babylonia. Orientalia, (49), 94-140.

Harrison, K. D. (2007). When languages die: The extinction of the world's languages and the erosion of human knowledge. Oxford University Press.

Harutyunyan, N. V. (2001). Korpus Urartskich klinoobraznych nadpisei (Corpus of Urartian cuneiform inscriptions). Yerevan University Press.

König, W. F. (1950). Handbuch der chaldischen Inschriften, Archiv für Orientforschung, Beiheft 8. Selbstverlag Ernst Weidners, (Cilt 1).

_______ (1955). Handbuch der chaldischen Inschriften, Archiv für Orientforschung, Beiheft 8. Selbstverlag Ernst Weidners, (Cilt 2).

Melikişvili, G. A. (1971). Urartskiye klinoobraznyye nadpisi 2: Otkritiya i publikatsiyi 1954-1970gg. VDI, 227-255.

Mieroop, M. V. (1999). Cuneiform texts and the writing of history (1st ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203978375.

Ökse, T. (2021). Eski insanların duygularının arkeoljik verilere ve yazılı belgelere yansıması. TUBA-AR, (155), 153-176.

Payne, M. (2005). Urartian measures of volume. Ancient Near Eastern Studies Supplement 16, Peeters, 63-68.

Peker, H. (2009). Dilbilim, filoloji ve Hititoloji, Hititolojiye Giriş, 37-58.

Petrosyan, A. (2010). The Armenian elements in the language and onomastics of Urartu. Festschrift in Honor Of Nicolay Harutyunyan in Occasion of Hıs 90th Birthday. Aramazd, 5(1), 133-140.

Rendom, G. J. (2008). Typological constraints’on language contact. Unuversiteit van Amsterdam. Amerindian Languages In Contanct With Spanish Faculteit der Geesteswetenschappen.

Salvini, M. (2006). Urartu tarihi ve kültürü. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

_______ (2008). Corpus dei testi Urartei Volume I, II, III, Le Iscrizioni Su Pietra E Roccia-Tavole.

Sahala, A., Miikka, S., Antti, A., and Krister, L. (2021). Proceedings of the 12th conference on language resources and evaluation (LREC 2020), pp. 3528–3534 Marseille, 11–16 May.

Uzun, N. E. (2006). Biçimbilim-temel kavramlar. Papatya Yayıncılık.

Varol, O. (2005). Çivi yazılı belgeler ışığında Urartu dilinin yapısal özellikleri, [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi], Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.

_______ (2008). Eski Yakındoğu’nun Hurri ve Urartu dilleri. Dil karşısında dil, örneklerle karşılaştırmalı dilbilim, İçinde M. Sarıca (Ed.), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, (26-55).

_______ (2014). Türkçe-Kürtçe dil etkileşimi: İkidilli konuşuculara ait verilerdeki dilbilimsel görünümler, [Yayınlanmamış doktora tezi], Ankara Üniversitesi.

_______ (2017). Urartu dili ve yazısı, Urartuca-Türkçe bir bütünce oluşturma önerisi. Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi, (II), 122-142.

_______ (2021). Sembollerden çivi yazısı ve harflere: Yazı sistemlerindeki temel dil bilişsel eylemler. Sembollerden romana, İçinde A. Oktay (Ed.). İksad Yayınevi, 7-29.

_______ (2022 Eylül 7-9). Doğal dil işleme yöntemiyle Urartu sözvarlığını belirleme, [Konferans Sunum Özeti], Urartu ve ötesi: Demirçağ yaylalarında gelişim ve etkileşim sempozyumu, 10. http://urartuandbeyond.com/

Wilhelm, G. (1983). Reconstructing the phonology of dead languages. Writing in Focus. İçinde F. C. Ehlich, Dü. (Ed.). De Gruyter Mouton. https://doi.org/10.1515/9783110822830.157:

Wilhelm, G. (2004a). Hurrian, The Cambridge Encyclopedia of the World’s Ancient Languages. İçinde R. D. Woodard (Ed.), Cambridge University Press, 95-118.

_______ (2004b). Urartian, The Cambridge Encyclopedia of the World’s Ancient Languages. İçinde R. D. Woodard (Ed.), Cambridge University Press, 119-137.

Worthington, M. (2012). Principles of Akadian textual criticism. De Gruyter.