GEÇ DEVİR OSMANLI VE ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİNE TARİHLENEN MEZAR TAŞLARININ BEZEME DÜNYASI

Anadolu’da tarihi çağlardan itibaren kesintisiz bir biçimde izi sürülebilen mezar yapıları tasarım ve bezeme çeşitliliği ile zengin bir görünüm arz eder. Yine bunlar söz konusu özellikleriyle her dönemin ya da uygarlığın dini, kültürel, ekonomik veya toplumsal yapısına da ışık tutmakta, aynı zamanda beğenilerini ve etkileşimini de yansıtmaktadır. Dolayısıyla günümüze kadar oldukça uzun bir tarihi sürece sahip mezar yapılarının değerlendirilmesi bu çalışmanın kapsamını aşmaktadır. Bu nedenle Osmanlı’nın son dönemleri ile genellikle Cumhuriyet’in ilk yarısına denk gelen ve daha çok Doğu Anadolu Bölgesi’nde karşımıza çıkan lahit formlu ve bezemeli mezar örneklerine odaklanılmıştır. Bunlar arasından Erzincan’ın Çayırlı İlçesi’nde Başköy, Sarıgüney ve Yaylakent köylerinde yer alanlar özellikle seçilmiştir. Çünkü bu yerleşim yerlerinde bulunan mezarlar; uzun tarihi bir sürece sahip olmaları, muazzam bezeme çeşitliliği ve nicelikleri ile ön plana çıkmaktadır. Çalışma kapsamında bu mezarların üretimleri, tasvir dünyası, dönüşümleri ve dönemsel etkileşimleri irdelenmeye çalışılmış ve yüzden fazla mezar olduğu için konuyu görsel olarak destekleyebilecek örnekler kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Mezar, Bezeme, Osmanlı, Cumhuriyet, Çerçeve

THE DECORATION WORLD OF TOMBSTONES DATED TO THE LATE OTTOMAN AND EARLY REPUBLIC PERIOD

Tomb structures, which can be traced uninterruptedly since historical times in Anatolia, present a rich appearance with a variety of designs and decorations. Again, with these features, they shed light on the religious, cultural, economic or social structure of each period or civilization, and also reflect their tastes and interaction. Therefore, the evaluation of tomb structures, which have a very long historical process until today, is beyond the scope of this study. For this reason, the focus is on tombs with sarcophagus form and decoration, which coincide with the last periods of the Ottoman Empire and the first half of the Republic, and mostly in the Eastern Anatolia Region. Among these, those located in the villages of Başköy, Sarıgüney and Yaylakent in the Çayırlı District of Erzincan were especially selected. Because the tombs found in these settlements stand out with their long historical background, extensive variety of decorations, and quantities. In the scope of the study, the production, imagery, transformations, and periodical interactions of these tombs have been examined, and examples that can visually support the subject have been used due to the presence of over a hundred tombs.

Keywords:

Grave, Decoration, Ottoman, Republic, Frame,

PDF

___

Akar, A. (1974). Eski Türk mezartaşı süslerine dair. Sanat Dünyamız,1(2), s.y.

Akar, Z. (2002). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan iki Falnâme ve resimleri [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Hacettepe Üniversitesi.

Aktemur, A. (2013). Çıldır Çevresinden soyut insan heykeli biçimli mezar taşları. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(3), 135-150.

Aktuğ, E. C. ve Pektaş K. (2016). Geç dönem kalem işi süslemeli bir eser: “Aydın Kuyucak Kayran Köyü Camii”. Medeniyet Sanat Dergisi, 2(2), 9-25.

Algaç, Ş. (2017). Afyonkarahisar Dazkırı-İdris Köyü Camii ve kalemişi bezemeleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(2), 421-432.

Armenian Prayer Scroll (2001 April). Armenian prayer ccroll, 1661, Sp Coll MS Gen. 1498 Glasgow University Library Special Collections. (2023, 20 Temmuz). https://www.gla.ac.uk/myglasgow/library/files/special/exhibns/month/apr2001.html

Arslan, A. S. (2017). “Taşlar konuşur”: Türk mezar taşlarının biçim dili. Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(3), 1923-1937.

Arslan, M. (2008). Iğdır çevresinde bir grup el motifli mezar taşı. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(1), 55-70.

Aydın, H. (2020). Bursa Arkeoloji Müzesi’nden bir grup figürlü mezar steli’nin değerlendirilmesi [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Atatürk Üniversitesi.

Baykara, T. (1972). Mirseyit (Tanır) Köyü mezarlığı. Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, (4), 53-55.

Berkli, Y. (2006). Ardahan-Çıldır çevresinde heykel biçimli mezar taşlarının Türk sanatındaki yeri ve önemi. Sanat Dergisi, (9), 174-186.

_______ (2007). Mezartaşlarında görülen kılıç, hançer, ok-yay ve bayrak motiflerinin sembolik anlamları. Ekev Akademi Dergisi, (31),67-80.

Bozkurt, N. ve Kalfazade S. (2000). İbrik, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (21. Cilt, ss. 372-376). İstanbul.

Cam altında yirmi bin fersah geleneksel halk resim sanatından “camaltı resimleri” (1997). (Şennur Şentürk, Haz.), Yapı Kredi Yayınları.

Cimilli, C. (2004). Osmanlı’da servi motifinin inançla bağlantısı. Sanat ve İnanç/2 Rıfkı Melul Meriç Anısına (ss. 225-235). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Türk Sanatı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi.

Çal, H. (2007). Erzincan Çayırlı Eşmepınar köyü mezar-mezar taşları. Sanat Tarihi Araştırmaları Prof. Dr. Haşim Karpuz’a Armağan (ss. 125-154). Kıvılcım Kitabevi.

_______ (2011). Erzincan Çayırlı İlçesi mezarlarında kuş motifi. Milli Folklor, 23(89), 220-239.

Çoruhlu, T. (1993). Osmanlı tüfek, tabanca ve teçhizatları (askerî müzeden örneklerle). Genelkurmay Basımevi.

_______ (2001). At ve koç/koyun şekilli mezar taşlarının sembolizmi. Toplumsal Tarih, (94), 35-42.

Danık, E. (1993). Koç ve at şeklindeki Tunceli mezartaşları. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.

Davun, B. (2016). Erzincan çevresindeki koyun ve at biçimli mezar taşlarının sanat ve estetik açıdan değerlendirilmesi. Erzincan Üniversitesi Uluslararası Erzincan Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde (ss. 239-249). Erzincan.

Demirel, F. (2018). Besni mezar taşları [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi.

Doğan, B. (2022). İslâm öncesi dönemden İslâm sanatına terazi motifi ve anlamları. Erdem, (83), 31-72.

Dölek, İ. (2019). Koçgiri aşiretine ait mezar taşlarındaki motiflerin dinler tarihi açısından incelenmesi: Göksun-Keklikoluk örneği. I. Uluslar Arası Geleneksel Türk Mezar Taşları Kitabı (ss. 157-181), Khazar University Press .

Erdoğan, Ş. R. (2019). Pisidia Bölgesi Mezar Sanatında Silah Tasvirleri [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi.

Gülensoy, T. (1992). Tunceli’nin Pülümür Sağlamtaş Köyümezarlığı üzerine notlar. Fırat Havzası Folklor ve Etnografya Sempozyumu içinde (ss. 105-108), Elazığ.

Gündoğdu, H. (1997). Eski bir kültür merkezi: Başköy. Anadolu birliğinim sağlanmasında otlukbeli savaşının yeri ve önemi paneli (ss. 135-142), Otlukbeli Belediyesi Yayını.

_______ (1999). Başköy hakkında bir araştırma. Kuruluşunun 45. yılında tarihi kültürü coğrafyası ve insanı ile Çayırlı (ss. 57-62), Çayırlı.

İgit, İ. (2012). Tunceli’deki mezar taşları [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi.

Kaya, B. (2019). Belgesel ön hazırlığı niteliğinde; Sivas, Zara, Bolucan Köyü eski mezar taşlarının kültür aktarımındaki öneminin araştırılması ve fotoğraflanması [Yayınlanmamış yüksel lisans tezi]. İstanbul Aydın Üniversitesi.

Khamehyar, A. (2016). Osmanlı dönemi resimli dua kitaplarında kutsal emanetlerin tasvirleri. İçinde Nicole Kançal Ferrari ve Ayşe Taşkent (Ed.). Tasvir. teori ve pratik arasında İslam görsel kültürü. (ss. 389-420). Klasik.

Küçük, Z. S. (2019). 19. yüzyıl osmanlı dini yapılarında duvar resimleri: ikonografik bir yaklaşım [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Karabük Üniversitesi.

Laqueur, H. P. (1984). Osmanlı mezar taşlarının süslemesinde bitkisel motifler. Suut Kemal Yetkin’e Armağan (ss. 263-273), Ankara.

_______ (1997). Hüve’l-Baki İstanbul’da Osmanlı mezarlıkları ve mezar taşları. (Selahattin Dildüzgün, Çev.) Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Özkan, H. (2000). Erzincan ve çevresinde Orta Asya Türk geleneğini sürdüren bezemeli mezar taşları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (15), 31-47.

_______ (2000). Erzincan/Çayırlı ve çevresinde heykel biçimli mezartaşlarından birkaç örnek. VI. Ortaçağ ve Türk dönemi kazı sonuçları ve sanat tarihi sempozyumu içinde (ss. 611-619). Kayseri.

Pektaş, K. ve Baş G. (2002). Bitlis, Güroymak ve Tatvan’da 2000 yılı araştırmaları. 19. Araştırma sonuçları toplantısı. I. Cilt içinde (ss. 49-62). Ankara.

Sevim, N. (1974). Medeniyetimizin sessiz tanıkları Eyüp Sultan'da Osmanlı mezar taşları ve ebedi Eyüp Sultan’lılar. Abide Yayınları.

Tokat, M. ve Çalış E. E. (2016). 18 ve 19. Yüzyılda Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunan islami dönem mezar taşlarında askeri eşya bezeme örnekleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (31), 194-231.

Tunçel, G. (1989). Batı Anadolu Bölgesinde cami tasvirli mezartaşları. Kültür Bakanlığı Yayınları.

Yurtsal, T. (2009). Aydın ve Denizli camilerinde duvar resimleri [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Gazi Üniversitesi.