Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) Hayatı ve Zühd Anlayışı

Hanefi mezhebinin kurucusu Ebû Hanîfe, İslam ilim ve düşünce tarihinin en önemli şahsiyetlerinden biri kabul edilmektedir. Kendisine ilim ve zekâsının yüksekliğine işaret etmek üzere en büyük imam manasına gelen ‘İmâm-ı A‘zam’ lakabı verilmiştir. Çok sayıda öğrenci yetiştiren Ebû Hanîfe görüş ve düşünceleriyle Ehl-i Sünnet anlayışının oluşmasına zemin hazırlamıştır. Kur’an ve sünnet temelli din anlayışını benimseyen Ebû Hanîfe bid‘at olarak kabul ettiği görüş ve düşüncelerle yoğun bir şekilde mücadele etmiştir. Onun hakkında yapılan çalışmalarda, şahsiyeti ve manevî yaşantısına yeterince temas edilmediği daha ziyade kelâmî ve fıkhî konulardaki görüş ve düşünceleri ön plana çıkarıldığı görülmektedir. Bu çalışma ise onun hayatı ve manevî yaşantısına dair bir kısım hususları irdelemeyi amaçlamaktadır. Ebû Hanîfe zühd, vera‘ ve âhireti tercih etme konusunda yüce bir makâma ulaşmış ve evliyaullahın en gözde isimlerinden birisi olmuştur. Tasavvuf tarihinin zühd döneminde yaşayan Ebû Hanîfe şahsiyeti ve mânevî yaşantısıyla birçok önemli sûfîyi etkilemiş ve tasavvufun müstakil bir ilim dalı olarak yer edinmesinde talebeleri kanalıyla etki etmiştir. Kendisi zengin ve varlıklı olmasına rağmen dünyaya meyletmemiş, zâhidâne bir hayatı tercih etmiştir. İlim ve ibâdet eksenli bir hayat geçirmiş, idarenin teklif ettiği görevlerden hep uzak durmuştur. Ebû Hanîfe’ye bazı kitaplar nispet edilmektedir. O kitaplardan biri de el-Vasiyye’dir. el-Vasiyye’de Ebû Hanîfe’nin şahsiyeti ve manevî hayatına dair bazı yaklaşımları bulmak mümkündür. Bu çalışmada temelde el-Vasiyye’den hareketle tarih ve tabakât türü ana kaynaklardan da istifade edilerek Ebû Hanîfe’nin zühd hayatı ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Ebû Hanîfe, Zühd, el-Vasiyye, İbadet

Ebu Hanifa’s (d. 150/767) Life and His Ascetic Understanding

Abu Hanifa, the founder of the Hanafi Sect, is considered to be one of the most important intellectuals of Islamic history of thought and science. He was named as 'Imam-i Azam', which means the greatest imam, to point out the degree of his knowledge and intelligence. He prepared the ground for the formation of the Ahl-i Sunnah with his vision and thoughts and raised many famous sufis and students with his spiritual experience and ascetic understanding. Abu Hanifa, who embraced the Qur'anic and sunnah-based religion concept, struggled intensely with the views and thoughts he considered as bid'ats. The existing works on Abu Hanife, focused more on his views and thoughts in Islamic theology and juridical subjects but his personal and spiritual life are not sufficiently studied. The purpose of this study is to examine some aspects of his personality and his spiritual life. Abu Hanifa reached a great position in choosing a “zuhd” (ascetic), “vera” (pious) and hereafter life, and became one of the most popular names of evliyaullah. Abu Hanifa, who lived in the ascetic period of Sufism, influenced very important Sufis with his personality and spiritual life. Moreover, he contributed Sufism to become an independent field of science through his students. Despite being rich and wealthy, he has preferred a life that has never tended to the world and preferred an ascetic one. He devoted his life to science and worship, and he always kept away from the administrative tasks that were offered to him. There are some books that are attributed to Abu Hanifa and one of them is al-Vasiyye. There are some approaches on the personality and spiritual life of Abu Hanifa in al-vasiyye. This study attempts to reveal the ascetic life of Abu Hanifa based on al-Vasiyye and some other main sources of history and bibliography.

Keywords:

Sufism, Abu Hanifa, Asceticism, el-Vasiyye, Worship,

PDF

___

Afîfî, Ebu’l-Alâ. Tasavvuf. Trc. Ekrem Demirli - Abdullah Kartal. 5. Baskı. İstanbul: İz Yayınları, 2012.
Ankaravî, İsmail. Minhâcü’l-fukarâ. Bulak: Dârü’t-tıbâ‘ati’l-bahr, 1256.
Bâbertî, Ekmeleddîn Muhammed b. Muhammed. Şerhu Vasıyyeti’l-İmâm Ebî Hanîfe. Nşr. Muhammed el-‘Âyidî - Hamza el-Bekrî. Ürdün: Dârü’l-feth: 2009.
Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Hatîb. Târîhu Bağdâd. Nşr. Beşşâr ‘Avvâd. 1. Baskı. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ğarbi’l-İslâmî, 1422/2002.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Câmi, Abdurrahman. Nefahâtü’l-üns. Trc. Lâmiî Çelebi. Nşr. Süleyman Uludağ - Mustafa Kara. 4. Baskı. İstanbul: Marifet Yayınları, 2008.
Çelebi, İlyas. “Ebû Hanîfe’nin Kelâmcılığı, İtikada Dair Risaleleri ve Bunların Otantik Olup Olmadıkları Meselesi”. İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi. Ed. İbrahim Hatiboğlu. 2 Cilt. 2: 185-196. Bursa: Kurav Yayınları, 2005.
Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as. Sünenü Ebî Dâvud. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Ebû Hanîfe, Nu'mân b. Sâbit. el-Vasiyye. Kastamonu İl Halk Kütüphanesi. nr. 37 Hk 611/5, 148b-151a; 37 Hk 389/21, 191b -194a; 37 Hk 705/6, 158b-165a; 37 Hk 2644/2, 9b-14 a; 37 Hk 801/9, 132b-137b; 37 Hk 804/4, 66b-72b; 37 Hk 3967/3, 12b -15a; 37 Hk 4060/2, 193b-197a; 37 Hk 539/12, 109b-111a.
Ebû Hanîfe, Nu'mân b. Sâbit. Vasiyyetü Ebî Hanîfe li ibnihî Hammâd, Kastamonu İl Halk Kütüphanesi. nr. 37 Hk 2679/2, 2b-3a; 37 Hk 1217/18, 227b-228b.
Ebû Hanîfe, Nu'mân b. Sâbit. Vasiyyetü’l-İmâm Ebî Hanîfe li tilmîzîhî Yûsuf b. Hâlid es-Semtî el-Basrî. Kastamonu İl Halk Kütüphanesi. nr. 37 Hk 2679/1, 1b-2b; 37 Hk 1217/19, 228b -229b.
Ebû Hanîfe, Nu'mân b. Sâbit. Vasiyyetü’l-İmâmi’l-A’zam li Ebî Yûsuf. Kastamonu İl Halk Kütüphanesi. nr. 37 Hk 1217/17, 225b-227b; 37 Hk 1228/8, 51b 54b.
Ebû Hanîfe, Nu'mân b. Sâbit. “el-Âlim ve’l-müteallim, el-Fıkhu’l-ebsat, el-Fıkhu’l-ekber, Risâletü Ebî Hanîfe”. İmâm-ı A’zam’ın Beş Eseri. Trc. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
Ebû Zehra, Muhammed. Ebû Hanîfe. Trc. Osman Keskioğlu. Konya: Elif Ofset, 1981.
Feyizli, Hasan Tahsin. Feyzü’l-Furkan Kur’an-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali. 4. Baskı. İstanbul: Server İletişim, 2007.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ma’rife, ts.
Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâüddîn. Câmi‘u’l-usûl. Mısır: y.y., 1298.
Gümüşhanevî, Ahmed Ziyâüddîn. Rûhu’l-ârifîn. İstanbul: y.y., 1275.
Ğâvicî, Vehbî Süleymân. Ebû Hanîfe en-Nu’mân. 5. Baskı. Beyrut: Dârü’l-kalem, 1412/1993.
Herevî, Hâce Abdullah el-Ensârî. Menâzilü’s-sâirîn. Trc. Abdurrezzak Tek. 1. Baskı. Bursa: Emin Yayınları, 2008.
Heytemî, Şihâbüddîn Ahmed b Hacer. el-Hayrâtü’l-hisân fî menâkıbı’l-İmâmi’l-A‘zam Ebî Hanîfe en-Nu’man. 1. Baskı. Mısır: el-Matbaatü’l-hayriyye, 1304.
Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi. Nşr. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2010.
İbn Haldun. Ebu Zeyd Abdurrahman bin Muhammed el Hadramî. Tasavvufun Mahiyeti. Nşr. Süleyman Uludağ. 2. Baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1984.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Nşr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 1. Baskı. 21 Cilt. Mısır: Dâru hecer, 1418/1997.
İbnü’l-Cevzî, Cemâleddin Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fi tarihi’l-ümem ve’l-mülûk. Nşr. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ, Mustafa Abdülkadir ‘Atâ. 1. Baskı. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1412/1992.
İbnü’l-Cevzî, Cemâleddîn Ebü’l-Ferec. Sıfatü’s-safve. Nşr. Hâlid Mustafâ Tarrûsî. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1433/2012.
İsfehânî, Ahmed b. Abdullah Ebû Nu‘aym. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-fikir, 1416/1996.
İsmail Hakkî Efendi. Mevâhibu’r-Rahmân fî menâkıbi Ebî Hanîfe en-Nu’mân. Derse’âdet: Mahmûd Bey Matbası, 1310.
Kâmil, Muhammed. el-Fevâyıhu’l-münîfe fî tercemeti’l-nasâyıhı li Ebî Hanîfe. İstanbul: Nişân Berberiyân Matbaası, 1312.
Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. et-Ta‘arruf li ezhebi ehli’t-tasavvuf. Nşr. Ahmed Şemseddîn. 1. Baskı. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1413/1993.
Kurt, Hasan. “İmam-ı Azam Ebû Hanife’nin Beş Eserinde İmanla İlişkili Temel Kavramlar”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 30 (2011): 89-118.
Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Nşr. Halil en-Nâsık. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1422/2001.
Mağrâvî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahman. Mevsû‘atü mevâkıfi’s-selef. 1. Baskı. Kâhire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1428/2007.
Mahmûd, Abdulhalîm. el-Fudayl b. ‘Iyâd. 3. Baskı. Kahire: Dârü’r-reşâd, 1420/2000.
Mekkî, Ebû Tâlib Muhammed b. Ali b. ‘Atıyye. Kûtu’l-kulûb fî muâmeleti’l-Mahbûb ve vasfi tarîkı’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd. Nşr. Mahmûd İbrâhim Muhammed er-Rıdvânî. 1. Baskı. Kahire: Mektebetu dâri’t-türâs, 1422/2001.
Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Nedim, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yakub İshak. el-Fihrist. Nşr. Yusuf Ali Tavîl. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1416/1996.
Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Pekcan, Ali. “İmam A‘zam Ebû Hanîfe’nin Kişisel ve Toplumsal Yaşamına Bir Bakış”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 19 (2012): 11-43.
Sîmirî, Ebû Abdullah Hüseyn b. Ali. Ehbârü Ebî Hanîfe ve ashâbehû. Beyrut: Âlimu’l-kütüb, 1405/1985.
Sühreverdi, Ömer. Tasavvufun Esasları. Nşr. H. Kâmil Yılmaz - İrfan Gündüz. İstanbul: Vefa Yayınları, 1990.
Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tebyîdü’s-sahîfe fî menâkıbi’l-İmâm Ebî Hanîfe. Haydarabâd: Matabatü meclisi dâireti’l-meârif, 1317.
Şa’rânî, Ebü’l-Mevâhib Abdülvehhâb b. Ahmed. Velîler Ansiklopedisi et-Tabakâtü’l-kübrâ. Trc. Abdülkadir Akçiçek. 4 Cilt. İstanbul: Erkam Yayınları, 1407/1986.
Şemseddin, Ebu’l-‘Avn Muhammed b. Ahmed. Levâmi‘u’l-envâri’l-behiyye. 2 Cilt. Dımeşk: Müessesetü’l-hâfikîn, 1402-1982.
Tekineş, Ayhan. “Zâhid el-Kevserî’nin Ebû Hanîfe ile İlgili Polemiklerinin Tahlili”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 3 (2010): 135-161.
Temîmî, Abdurrahman b. Hasen. Fethu’l-mecîd şerhu kitâbi’t-tevhîd. Nşr. Muhammed Hâmid el-Fakî. Kahire: Matabatü’s-sünneti’l-Muhammediyye, 1377/1957.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevra. Sünenü’t-Tirmizî. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc. el-Lümâ‘. Thk. Abdulhalîm Mahmud - Tahâ Abdülbâkî Sürûr. Kâhire: Mektebetü’s-sikâfeti’d-dîniyye: 1423/2002.
Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1994, 10: 131-138.
Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebû Hanife’nin Hadis Anlayışı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1994.
Zehebî, Ebû Abdullah b. Ahmed b. Osman. Menâkıbü’l-İmâm Ebî Hanîfe ve sâhibey Ebî Yûsuf ve Muhammed b. el-Hasan. Nşr. Muhammed Zâhid el-Kevserî - Ebû’l-Vefâ el-Efğânî. 3. Baskı. Beyrut: Lücnetü İhyâi’l-meârifi’l-Nu’mâniyye, 1408.
Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiratü’l-huffâz. Nşr. Zekeriyya ‘Amîrât. 1. Baskı. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.
Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefâyâtü’l-meşâhîr ve’l-e’lâm. Nşr. Ömer Abdüsselam Tedmirî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 1407/1987.