Abbasi Devlet Ricâline Ait Örnekler Bağlamında Klasik Arap Edebiyatının İlk Yazılı Edebi Türlerinden “Tevkîât”

Bu makale, klasik Arap edebiyatında halkın şikâyet ve talep gibi muhtelif gayelerle devlet ricâline sunmuş olduğu dilekçelere bizzat onlar yahut onlar adına kâtipleri tarafından verilen vecîz cevaplar şeklinde ortaya çıkan ve bilhassa üslup bakımından belâgat ve inşâ sanatının gelişimine büyük katkılar sağlayan “tevkîât”ı konu edinmektedir. Gerek sahip olduğu yüksek edebi değer gerekse İslam siyaset geleneğinde yöneten-yönetilen ilişkisi hakkında sunduğu ipuçları ile dikkat çeken bu edebi tür, ilk örneklerini Hulefâ-yi Râşidîn Döneminde vermiş, Emevilerle yeni şekil ve içerikler kazanarak olgunlaşmıştır. Makalemize konu edilen Abbasiler dönemi ise tevkîâtın altın çağı olmuştur. Bu dönemde tevkî yazımı için müstakil bir birim olan Dîvânü’t-Tevkîât kurulmuş ve bu birimde maharetli kâtipler istihdam edilerek nitelik ve nicelik bakımından yetkin tevkî örnekleri verilmiştir. Türk akademyasının Arap Dili ve Belagatı sahasında, hakkında yeterince çalışma bulunmayan bu edebi türü tanıtmayı hedefleyen makalemizde sırasıyla tevkîâtın tanımı, tarihçesi ve önemli kaynakları üzerinde durulmuş, akabinde tevkîât şekil, üslup ve muhteva açısından irdelenmiştir. Son olarak temalarına göre tasnif edilen birtakım seçkin örnekler gerekli açıklamalar eşliğinde sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Arap Dili, Edebiyat, Tevkîât, Edebi Tür, Veciz Cevaplar

“Tawqîât” as an Early Literary Genre in Classical Arabic Literature in the Context of the Examples of Abbasian Statesman

This article is about "tawqîât" which emerges in the form of laconic answers given to the letters presented to the statesmen in classical Arabic literature, and which in particular contributes greatly to the development of rhetoric in terms of style. This literary genre provides important clues about the relationship between the rulers and the ruled in the Islamic political tradition, as well as possesses a great literary value. The first examples of tawqîât were given during the period of Hulefa-i Rashid. Then in the time of Umayyads considerable progress was made, and the Abbasids era was the golden age for tawqîât. In our writing, the definition, characteristics, history and important sources of tawqîât are studied and then the tawqîât is examined in terms of style and content. Finally, some elegant examples that is categorized according to subjects are presented with the necessary explanations.

Keywords:

Arabic, Literature, Tawqîât, Literary genre, Laconic answers,

PDF

___

Âbî, Ebû Sa‘d Mansûr b. el-Hüseyn. Nesrü’d-dürr fi’l-muhâdarât. Thk. Hâlid Abdülğanî Mahfûz. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2004.
Apak, Âdem. Erken Dönem İslam Tarihinde Asabiyet. İstanbul: Düşünce Kitabevi Yayınları, 2004.
‘Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdullâh b. Sehl. Kitâbü’s-sınâ‘ateyn. Thk. Ali Muhammed Becâvî - Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘unsuriyye, 1998.
Batalyevsî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed. el-İktidâb fi şerhi edebi’l-küttâb. Thk. Mustafa Sakâ - Hâmid Abdülmecîd. 3 Cilt. b.y.: Darü’l-kütübi’l-mısriyye, 1996.
Beyhakî, İbrahim b. Muhammed. el-Mehâsin ve’l-mesâvi’. Haz. Friedrich Schwally. b.y.: Walter de Gruyter, 1902.
Câhız, Ebû Osman ‘Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-Tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dârü ve mektebetü’l-hilâl, 2002.
Cehşiyârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdûs. el-Vüzerâ ve’l-küttâb. Thk. Mustafa Sakâ - İbrahim Enbârî. by.: Matbaatü Mustafa el-Halebî ve evlâdih, 1983.
Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-lüga ve sıhâhü’l-arabiyye. Thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-‘ilm li’l-melâyîn, 1987.
Dahîl, Muhammed b. Nâsır. “Fennü’t-tevkîâti’l-edebiyye fi’l-asri’l-İslâmî ve’l-Emevî ve’l-Abbâsî”. Mecelletü câmi‘ati ümmi’l-kurâ li-‘ulûmi’ş-şerîa ve’l-lügati’l-arabiyye ve âdâbihâ. 13 (2001): 11.
Derûbî, Muhammed - Salah, Cerrâr. Cemheretü tevkîâti’l-’Arab. 3 Cilt. el-Ayn: Merkezu Zayed li’t-türâs ve’t-tarih, 2000.
Dûrî, Abdülaziz. “Dîvân” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9: 386-387. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
Endelüsî, Ebü’l-Hasen Alî b. Mûsâ İbn Sa‘îd. el-Muktetaf min ezâhiri’z-turaf. Kâhire: Şeriketü Emel, 2004.
Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. thk. Muhammed ‘İvaz Mür‘ib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, 2001.
Furat, Ahmet Suphi. Arap Edebiyatı Tarihi I. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1996.
Harâhişe, Emîra Abdülmevlâ Hamd. “Edebü’t-tevkîât fi’l-asri’l-‘Abbâsî”. Yüksek Lisans Tezi, Câmiatü âli’l-beyt külliyyetü’l-âdâb ve’l-ulûm kısmü’l-lügati’l-arabiyye, 2004.
İbn ‘Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-‘Ikdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1984.
İbn Ebû ‘Avn, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. Ahmed. el-Ecvibetü’l-müskite. Thk. Mey Ahmed Yusuf. Kâhire: ‘Ayn li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye, 1996.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Mukaddimetü İbn Haldûn. Thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dimaşk: Dârü Ya‘rub, 2004.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zemân. Thk. İhsan ‘Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü sâdir, 1994.
İbn Hamdûn, et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye. Nşr. İhsân Abbâs - Bekr Abbâs. 10 Cilt. Beyrut: Dârü sâdir, 1996.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemalüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-arab. Beyrût: 15 Cilt. Dârü sâdir, 2014.
İbn Tabatabâ, Muhammed b. Ali. el-Fahrî fî’l- âdâbi’s-sultâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye. Beyrut: Dârü sâdır, 1980.
İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fi mülûki Mısr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. b.y.: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1992.
İbn Tayfûr, Ahmed b. Ebû Tâhir. Kitâb-ü Bağdâd. Thk. İzzet el-Attâr el-Hüseynî. Kâhire: Mektebetü’l-hancî, 2002.
İbşîhî, Ebû’l-Feth Şihâbüddîn. el-Mustatraf fî kulli fen mustazraf. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1998.
İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Muhâdarâtü’l-üdebâ ve muhâverâtü’ş-şu‘arâ’ ve’l-büleğâ. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1999.
Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-mısriyye, 1922.
Kayrevânî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali. Zehrü’l-âdâb ve semerü’l-elbâb. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-cîl, ts.
Kayrevânî, Ebû İshâk İbrahim b. el-Kâsım. Kutbu’s-sürûr fi evsâfi’l-enbize ve’l-humûr. Thk. Sâra el-Berbûşî. Beyrut: Menşûrâtü’l-cemel, 2010.
Kindî, Muhammed b. Yusuf. Vülât-ü Mısr. Thk. Hüseyin Nessâr. Beyrut: Dâru sâdir, 1900.
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Alî b. Muhammed b. Habîb. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Beyrut: Dârü mektebeti’l-hayât, 1986.
Sâmirrâî, Hüsamüddîn. el-Müessesâtü’l-idâriyye fi’d-devleti’l-Abbasiyye. Mekke: Darü’l-fikri’l-’Arabî, 1983.
Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Kitâbü hâssi’l-hâss. Nşr. Hasan el-Emîn. Beyrut: Dârü mektebeti’l-hayât, ts.
Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Tuhfetü’l-vüzerâ. Thk. Habîb Ali er-Râvî - İbtisâm Merhûn Saffâr. Beyrût: Dârü’l-’Arabiyye li’l-mevsûât, 2006.
Sûlî, Ebû Bekir Muhammed b. Yahyâ b. Abdillâh b. Abbâs b. Muhammed b. Sûl-Tegin. Edebü’l-küttâb. Haz. Muhammed Behcet el-Eserî. Mısır: el-Matbaatü’s-selefiyye, 1922.
Sûlî, Ebû Bekir Muhammed b. Yahyâ b. Abdillâh b. Abbâs b. Muhammed b. Sûl-Tegin. Kitâbü’l-evrâk kısmu ahbâri’ş-şu‘arâ. 3 Cilt. Kâhire: Şeriketü emel, 2004.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhü’l-ümem ve’l-mülûk. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Nşr. 11 Cilt. Kâhire: Dârü’l-me‘ârif, 1966.
Tevhîdî, Ebû Hayyân Alî b. Muhammed b. Abbâs et-Tevhîdî. es-Sadâka ve’s-sadîk. Thk. İbrâhîm el-Kîlânî. Beyrut: Dârü’l-fikri’l-mu‘âsır, 1998.
Tevhîdî, Ebû Hayyân Alî b. Muhammed b. Abbâs et-Tevhîdî. el-Basâir ve'z-zehâir. Thk. Vedâd el-Kâdî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru sâdir, 1988.
Ra‘dân, Abdülkerîm Hüseyin. Mecelletü’d-dirâsâti’l-ictimâiyye 34 (2012).
Safvet, Ahmed Zekî. Cemheretü resâili’l-’Arab fi ‘usûri’l-arabiyye’z-zâhira. 4 Cilt. b.y.: Darü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1993.
Sibt İbnü’l-cevzî, Ebû’l-Muzaffer Yusuf b. Abdullah. Mir’âtü’z-zemân fi tevârihi’l-a‘yân. 23 Cilt. Dimaşk: Dârü’r-risaleti’l-‘âlemiyye, 2013.
Yıldız, Hakkı Dursun. “Bermekîler” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5: 517-520. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Rebî‘ü'l-ebrâr ve füsûsu'l-ahbâr. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-a‘lemî, 1991.