XV ve XVI. yüzyıllarda Doğu Karadeniz'de yol hizmeti veren zaviyeler ve derbendler

Osmanlılar yol güvenliğini ve yolculuğun rahat geçmesini sağlamak amacıyla bir takım tedbirler almıştır. Derbend mahiyetli kalelerin ve çağın sosyal tesisleri olan zaviyelerin yollar üzerine inşasının temel amacı budur. Karadeniz limanlarını, Anadolunun önemli merkezlerine bağlayan tâli yollar üzerindeki zaviyeler ve derbendler de bu kabilden kurumlardır. Kelkit Vadisinden geçen ana yol ile bağlantılı yedi adet güzergahın stratejik noktalarına kurulan belli başlı zaviye ve derbendler Şeyh Abdullah, Yakup Halife, Hacı Abdullah Halife, Hasan Şeyh ve Sinan Bey gibi tarihi isimlerle anılmışlardır. Karadenizde faaliyet gösteren bu kurumların yollar üzerindeki konumlarını, icra ettikleri fonksiyonları ve ekonomik kaynaklarını elden geldiğince ortaya koymaya çalışacağız.

The zaviyes and derbends providing services for passengers in eastern black sea region in the 15th and 16th centuries

A number of measures were taken by the Ottoman for the provision of road-safety and comfort for passengers. The basic goal of the construction of Derbend, a fortress for the protection of road-safety in mountainous areas, and Zaviye, which reminds us of today s social facilities, was to make transportation for passengers easy and safe. Zaviye and Derbend were constructed for such purposes on secondary roads which connected the Black Sea ports to the important centers in Anatolia. Major Zaviye and Derbend established at strategic points of the seven major roads connected with the main road passing through Kelkit Valley were named after such historical personalities as Sheikh Abdullah Khalifa, Jacob Khalifa,, Haji Abdullah Khalifa, Sheikh Hasan and Sir Sinan. The fundamental aim of this study is to pos sibly reveal the position of these agencies on the road, which were once in operation the the Black-Sea Region, their economic resources and function.

PDF

___

Arşiv Belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (=BOA), Maliyeden Müdevver Defter (=MAD) 828: 712, 723,742.
BOA, Tapu Tahrir Defteri (=TT), Defter No: 37: 805, 840; (Defter No:) 52: 617-619, 644, 648, 662, 680-681, 698, 724; 54: 99; 199: 84, 91; 255: 382; 288: 620, 640, 737, 741, 753-755, 770; 387: 547, 548, 558-559, 562-563, 596, 597, 598, 600, 604, 605, 627-628, 635, 636, 663, 686, 718, 762, 763, 747-749; 478: 39-40, 94, 140-141, 152-153, 171-172; 557: 12, 67, 70; 716: 233.
BOA, Şurây-ı Devlet (=ŞD) 1848/28.
BOA, Yıldız Perakende (=Y.PRK) 68/84.
Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-u Kadime Arşivi, Evkaf (=KK, EV) 583: 154.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet (=İBAK, MC) 81: 3-121, 12a, 18b, 19a-20b, 35b.
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Vakıf Defteri(=VGM, VD) 582: 104/1, 105/72, 168/113; 2158: 18/18; 581: 296/298; 598: 86; 624: 419/394.
Araştırma Eserler
ACUN, Fatma (2001). Osmanlı Döneminde Anadolu Şehirlerinin Gelişmesinde Devletin Rolü: Karahisar Örneği, Belleten, LXV/242, Ankara, s. 161-192.
ALKAN, Necmettin (2008). Alman Seyyahların Hatıralarında Gümüşhane ve Çevresi II, Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu, 09-11 Ekim 2008, Bildiriler, s. 344-345.
BRYER,Anthony-WINFIELD, David (2007). The Byzantine Monuments And Topography Of The Pontus, Washington.
BOSTAN, M. Hanefi (2002). XV-XVI.Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadî Hayat, Ankara.
BOSTAN, M. Hanefi (2012). Arşiv Belgelerine Göre Karadenizde Nüfus Hareketleri ve Nüfusun Etnik Yapısı, İstanbul.
BOSTAN, M. Hanefi (2009). XV.-XIX. Yüzyıllarda Maçka Kazasında Nüfus Hareketleri, Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu,09-11 Ekim 2008, Bildiriler,I, s. 193-216).
BOZALİOĞLU, İsmail (1997). Giresunda Osmanlı Dönemine Ait Tekke ve Zaviyeler, Giresun Tarihi Sempozyumu 24-25 Mayıs 1996, İstanbul, s.400-401.
EMECEN, Feridun (2009) Doğu Karadenizde Bir Vadi Boyu Yerleşmesi Ağasar Vadisi:Şalpazarı-Beşikdüzü,İstanbul.
EMECEN, Feridun (2005) Doğu Karadenizde İki Kıyı Kasabasının Tarihi: Bulancak-Piraziz, İstanbul.
FATSA, Mehmet (2010). XV ve XVI. Yüzyıllarda Giresun Sosyal ve Ekonomik Hayat, Ankara.
FATSA, Mehmet (2008). Giresun Yöresinde Osmanlı Vakıfları ve Vakıf Eserler, Giresun.
FATSA, Mehmet (2006). Abdalân-ı Rûmdan Giresunlu Yakup Halife, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, Sayı 39, s. 66-71.
FATSA, Mehmet (2011). Şebinkarahisarda Mengücüklü Devri Vakıfları (Sufi Kolonizasyon), Vakıflar Dergisi, Sayı 35, Ankara.
FATSA, Mehmet (2012). Çepnilerin Dini Mensubiyeti ve Kürtünde Bir Tekke:Güvenç Abdal, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı 13, s. 28-48, Trabzon.
FATSA,Mehmet (2013). Giresun Yöresinin Manevi Mimarı Şeyh Kerameddin ve Tekkesi, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı 14, Trabzon.
GÜL, Abdülkadir (2011). Osmanlı Döneminde Erzincan Kazasında Ulaşım ve Haberleşme, History Studies, Volume 3/1, s. 118.
GÖKBİLGİN, Tayyib (1962). Trabzon Livası, Belleten, (Nisan 1962). s. 334.
HALAÇOĞLU, Yusuf (2002). Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme (Menziller).Ankara.
HALAÇOĞLU, Yusuf (2003). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara.
İNALCIK, Halil, (2003). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600). İstanbul.
KARPUZ, Haşim (1990). Şebinkarahisar, Ankara.
KARPUZ, Haşim (1982). Giresunun Espiye İlçesine Bağlı Tekke Köyündeki Gülbahar Hatun Hacı Abdullah Halife Zaviyesine Bağlı Yapılar, Vakıflar Dergisi, XV, Ankara, s. 117-125.
KIRZIOĞLU, Fahrettin (1967).Trabzonun Fethi Sırasında Fâtih Sultan Mehmedin Yaya Aştığı Bulgar Dağı Neresidir?, VI. Türk Tarih Kongresi-1961, (Bildiriler). Ankara.
ORHONLU, Cengiz (1990). Osmanlı İmparatorluğunda Derbent Teşkilâtı, İstanbul 1990.
ÖZ, Mehmet-ACUN, Fatma (2008). Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VII, Ankara.
ÖZMENLİ, Mehmet (1996). Eski Çağda Gümüşhane ve Bayburt, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi). Erzurum.
PAKALIN, M. Zeki (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I,II,III, İstanbul.
SÜMER, Faruk (1992). Tirebolu Tarihi, İstanbul.
ŞEMSEDDİN SAMİ (1317). Kamus-ı Türkî, İstanbul.
ŞEVKET, Şakir (1294). Trabzon Tarihi, I, İstanbul.
TURAN, Şerafeddin (1990). Türkiye İtalya İlişkileri I, İstanbul.
YEDİYILDIZ, Bahaeddin-ÜSTÜN, Ünal (2002). Ordu Yöresi Tarihinin Kaynakları, II, Ankara.
YEDİYILDIZ, Bahaeddin (1985). Ordu Kazası Sosyal Tarihi, Ankara.
YÜNGÜL, Naci (1982). Giresunun Espiye İlçesinde Yavuz Sultan Selimin Tesis Ettiği Gülbahar Hatun Tekkesi Vakfına Ait Vesikaların Değerlendirilmesi, Vakıflar Dergisi, XV, Ankara, s. 102-106.