16. yüzyılda halep'te bir Osmanlı vakfı: Hüsreviye külliyesi

Halepte kalenin güneyinde yer alan ve kale giriş kapısına bakan cami külliyenin adı Hüsreviye Külli- yesidir. Halep şehrinde inşa edilen ilk Osmanlı eseri olan bu külliye aynı zamanda Mimar Sinanın ilk eserlerinden biridir. Kanuni Sultan Süleymanın dördüncü veziri Hüsrev Paşa tarafından yaptırılmıştır. Bir cami ile ortasında şadırvan bulunan avlu, külliyenin ana bölümleridir. Avlunun güney ve kuzeyinde medrese, tekke, mutfak ve misafirhane yer alır. Külliyenin etrafı duvarla çevrilidir. Cami, yarımküre bir kubbeyle örtülmüş kübik ibadet mekânı ve önündeki beş çıkma kemerli revaktan ibarettir. Bu çalışmada Halepteki Hüsreviye vakfı üzerinde durulmuştur. Külliyenin genel özellikleriyle 16. yüzyıl- da buraya tahsis edilen vakfın gelir ve gider kalemleri hakkında bilgi verilmiştir.

An Ottoman waqf in aleppothe khusruwiyahin the 16th century: Complex

In Aleppo a mosque complex located in the south of Citadel, facing its main entrance is called Khus- ruwiyah. The mosque as the first Ottoman monument of the city is one of the early works of renowned court architect Mimar Sinan at the same time. It was built under the patronage of the fourth vizier of Sultan Suleiman, Husrev Pasha. The main parts of this complex are a mosque and a courtyard with an ablution fountion in its center. In the south and north of the courtyard, madrasa, lodge, guest house and kitchen take place. The complex is surrounded by a wall around. The mosque has five bay arcaded portico and a cubical prayer hall roo- fed with a low hemispherical dome. This study focuses on the Khusruwiyah Waqf in Aleppo. Information has been given about the functions and income of the foundations allocated to this complex and its expenditures for variety of jobs in the 16th century.

PDF

___

1. Arşiv Vesikaları
1.1.Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
397 ve 454 numaralı Halep Sancağı Tahrir Defterleri
Cevdet Evkaf: 29167
Evkaf Defteri: 11687
1.2.Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi (TKA)
556 numaralı Halep Evkaf Defteri
1.3.Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
583 numaralı vakfiye defteri
2114 numaralı vakfiye tercümeleri defteri.
Hurufat Defteri 1083, 1085, 1094, 1100, 1139, 1140, 1143.
1.4. Basılı Arşiv Vesikaları
Topkapı Sarayı Arşivi, H. 951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühimme Defteri, (Yayına Haz. Halil Sahillioğlu), İstanbul, 2002.
2. Kaynak Esereler
BOSTAN, Kitâb-ı Gazavât-ı Sultân Süleyman, Türkçe yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, no: 3317.
GAZZÎ (Kâmil bin Hüseyin bin Muhammed el-Bâlî el-Halebî) (1342/1923), Kitâbu Nehriz-Zeheb fî Târîhi Haleb, II, Haleb.
GAZZÎ (Kâmil bin Hüseyin bin Muhammed el-Bâlî el-Halebî) (1345/1926), Kitâbu Nehriz-Zeheb fî Târîhi Haleb, III, Haleb.
MEHMED SÜREYYA (1996), Sicill-i Osmanî, II, (Yayına Haz. Nuri Akbayar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
MUHAMMED Bin TÛLÛN es-Sâlihî ed-Dimaşkî (1984), İlâmül-verâ bimen vulliye nâiben minel-etrâk bi-Dimaşkiş-Şam el-Kübrâ, (tahk. Muhammed Ahmed Duhman), 3. baskı, Dimaşk.
Tevârih-i Feth-i Mısır ve Hükkâmuhu, Türkçe yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi, no: 2146.
3. Seyahatnameler
EVLİYÂ ÇELEBİ b. DERVİŞ MEHEMMED ZILLÎ (2005), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, (Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-Robert Dankoff), 9, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
4. Araştırma ve İncelemeler
ACAR, Türkan (2013). Tabhaneli Camilerin Tipolojisi Üzerine Bir Deneme, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 28, s. 303-326.
ADALIOĞLU, Hasan Hüseyin (2011). XVII. Yüzyıl Halepte Bir Osmanlı Vakfı: Şaban Ağa Külliyesi, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23, s. 59-80.
AKGÜNDÜZ, Ahmet (1994). Dede Cöngi, TDV İslam Ansiklopedisi, 9, İstanbul, s. 76.
AKGÜNDÜZ, Ahmet (1992). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, V, İstanbul.
AKGÜNDÜZ, Ahmet (1994). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, VII, İstanbul.
AKGÜNDÜZ (1998). Ahmet, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ankara.
BACQUÉ-GRAMMONT, Jean Louis (1980). Divane Hüsrev Paşanın Su-î İstimâllerine Dair Bir Rapor, Türkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920). Birinci Uluslararası Türkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Tebliğler, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 11-13 Temmuz 1977, ed. Osman Okyar-Halil İnalcık, Ankara, s. 75-93.
BARKAN, Ömer Lütfi (1980). Türk-İslâm Toprak Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğunda Aldığı Şekiller Malikâne-divânî sistemi, Türkiyede Toprak Meselesi, Toplu Eserler 1, İstanbul, s. 151-208.
BAYRAK (FERİBAŞ), Meral (2010). Halepte XVIII. Yüzyıla Ait Bir Vakıf Örneği: Vezir Osman Paşa Külliyesi, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 22, İstanbul, s. 27-84.
BAYRAKTAR, Hilmi (2004). XIX. Yüzyılda Halep Eyaletinin İktisadî Vaziyeti, Elazığ.
BEYAZIT, Yasemin (2013). Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri, Turkish Studies, 5/1, s. 39-69.
BULDUK, Abdulgani Fahri (2007). Diyarbakır Valileri, (Hazırlayanlar: Eyyup Tanrıverdi, Ahmet Taşğın), Ankara.
ÇAKAR, Enver (2003). XVI. Yüzyılda Şam Beylerbeyiliğinin İdarî Taksimatı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13/1, Elazığ, s. 357-361.
ÇAKAR, Enver (2003). XVI. Yüzyılda Haleb Sancağı (1516-1566), Elazığ.
ÇAKAR, Enver (2006). 17. Yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri, Elazığ.
ÇAKAR, Enver (2001). 313 Numaralı Timar Ruznâmçe Defteri ve Bu Defterde Haleb Vilâyeti ile İlgili Bazı Tespitler, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/1, Elazığ, s. 240.
ÇAKAR, Enver (2005) ,16. ve 17. Yüzyıllarda Hama, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, III/1, Elazığ, s. 19-65.
ÇINAR, Hüseyin (2000). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Ayıntab Şehrinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
ÇINAR, Hüseyin (2013). Hüsrev Paşa Vakfının Ayntabdaki Vakıf Boyahaneleri, Vakıflar Dergisi, 40, Ankara, s. 33-53.
DAVİD, Jean Claude-Bruno Chauffert-Yvart (1982). Le Wagf dIpshir Pasha a Alep (1063/1653), Damascus.
DEMİRTAŞ, Hasan (2012). Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurufat Defterleri: Kangrı Örneği, Vakıflar Dergisi, 37, Ankara, s. 47-92.
DEVELLİOĞLU, Ferid (1988). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara.
ELDEM, Edhem-Daniel Goffman-Bruce Masters (2003). Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti Halep, İzmir ve İstanbul, (Çev. Sermet Yalçın), İstanbul.
EMECEN, Feridun (1993). Canbirdi Gazali, TDV İslam Ansiklopedisi, 7, İstanbul, s. 141-143.
ERDOĞAN, Meryem Kaçan (2010). XVI. Yüzyılda Halepte Bir Osmanlı Vakfı: Behram Paşa Külliyesi, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 22, İstanbul, s. 1-26.
EROĞLU MEMİŞ, Şerife (2013). Osmanlı Toplumsal Tarihi Kaynaklarından Hurûfat ya da Askeri Rûznamçe Defterleri ve Önemi: Kazâ-i Kudüs-i Şerîf Örneği, Vakıflar Dergisi, 39, Ankara, s. 115-148.
ERTUĞ, Zeynep Tarım (2000). İmâret, TDV İslam Ansiklopedisi, 22, İstanbul, s. 219-220.
EYİCE, Semavi (1999). Hüsrev Paşa Türbesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 19, İstanbul, s. 52-53.
EYİCE, Semavi (2002). Mimar Sinan, Türkler Ansiklopedisi, 12, Ankara, s. 79-85.
EYİCE, Semavi (1999). Hüsreviyye Camii, TDV İslam Ansiklopedisi, 19, İstanbul, s. 57-58.
GAUBE, Heinz-Eugen Wirth (1984). Aleppo, Wiesbaden.
GOODWİN, Godfrey (1971). A History of Ottoman Architecture, London.
HINZ, Walther (1990). İslâmda Ölçü Sistemleri, (çev. Acar Sevim), İstanbul.
İLHAN, M. Mehdi (1991). The Ottoman Archives and Their Importance For Historical Studies: With Special Reference To Arab Provinces, Belleten, LV/213 (Ağustos 1991). Ankara.
KABACIK, Mehmet (2013). XVI. Yüzyılda Halepte Gündelik Hayat ve Fiyatlar, Ankara.
KAFESÇİOĞLU, Çiğdem (1999). In The Image of Rûm: Ottoman Architectural Patronage in Sixteenth-Century Aleppo and Damascus, Muqarnas An Annual on The Visual Culture of Islamic World, XVI, Leiden, s .70-96.
KALLEK, Cengiz (2007). Okka, TDV İslam Ansiklopedisi, 33, İstanbul, s. 338.
KARA, Mustafa (2011). Tekke, TDV İslam Ansiklopedisi, 40, İstanbul, s. 369.
KURAN, Aptullah (1986). Mimar Sinan, İstanbul.
LAMİA Al-JASSER (2002). Suriyede Erken Osmanlı Dönemine Ait Yapılarda Süsleme ve Bezemeler, Türkler Ansiklopedisi, 12, Ankara, 2002, s. 190-199.
MARCUS, Abraham (1989). The Middle East on the Eve of Modernity-Aleppo in the Eighteenth Century, New York.
MASTERS, Bruce (1997). Halep-Osmanlı Dönemi, TDV İslam Ansiklopedisi, 15, İstanbul, s. 244-247.
NECİPOĞLU, Gülru (2011). The Age of Sinan Architectural Culture in the Ottoman Empire, London.
OMAR KALHUSSEİN (2011). Halep Hüsrev Paşa Medresesi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı, İstanbul.
ÖZCAN, Abdülkadir (1999). Hüsrev Paşa, Deli, TDV İslam Ansiklopedisi, 19, İstanbul, s. 40.
ÖZDEĞER, Hüseyin (1988). Onaltıncı Asırda Ayıntâb Livâsı, I, İstanbul.
ÖZTÜRK, Nazif (1995). Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara.
PAMUK, Şevket (2000). Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi, 2. Baskı, İstanbul.
RAYMOND, André (1980). Les Grands Waqfs et lOrganisation de lEspace Urbain A Alep et Au Caire A lEpoque Ottomane (XVIe-XVIIe Siécles), Bulletin dEtudes Orientales, XXXI, Année 1979, Damas, s. 113-129.
RAYMOND, André (1995). Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, (çev. Ali Berktay), İstanbul.
SAUVAGET, J. (1997). Haleb, İslam Ansiklopedisi, V/1, Eskişehir, s. 117-122.
SAUVAGET, J. (1941). Alep Essai sur le développement dune grande ville syrienne des origines au milien du XIXe siécle, Paris.
SOBERNHEİM, M. (1927). Halab, Encyclopedie de lIslâm, II, Paris, s. 241-252.
TANMAN, M. Baha -Sevgi Parlak (2011). Tekke, TDV İslam Ansiklopedisi, 40, İstanbul, s. 375-376.
TEKİN, Kemal Hakan (2008). Halepteki Osmanlı Dönemi Dini Eserleri, (Basılmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Kayseri.
TEKİN, Kemal Hakan (2013). Halepte Gelenekten Yeniliğe Geçiş Sürecinde İmar Faaliyetlerine İmza Atan Yapı Patronları ve Eserleri Üzerine, Journal of World of Turks/ Zeitschrift für die Welt der Türken, 5/2, s. 241-259.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1995). Osmanlı Tarihi, II, Ankara.
VENZKE, Margaret L. (1986). Aleppos Mâlikâne-Divânî System, Journal of the American Oriental Society, 106/3, s. 451-469.
WATENPAUGH, Heghnar Zeitlian (2004). Image of an Ottoman City: Imperial Architecture and Urban Experiences in Aleppo in the 16th and 17th Centuries, Leiden.
WEHR, Hans (1976). A Dictionary of Modern Written Arabic, (ed. J. Milton Cowan), New York.
YÂZICÎ, Talip (1997). Halep, TDV İslam Ansiklopedisi, 15, İstanbul, s. 239-244.
YEDİYILDIZ, Bahaeddin (1997). Vakıf, İslam Ansiklopedisi, XIII, Eskişehir, s. 153-172.
YEDİYILDIZ, Bahaeddin (2012). Vakıf, TDV İslam Ansiklopedisi, 42, Ankara, s. 479-486.
YILMAZÇELİK, İbrahim (2000). Osmanlı Hakimiyeti Süresince Diyarbakır Eyaleti Valileri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/1, Elazığ, s. 233-287.
YÜKSEL, Hasan (1998). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683), Sivas.