Aydınoğulları'ndan Osmanlı'ya Bir Batı Anadolu Kenti: Tire'nin Mekânsal Dönüşümü

Bu çalışma, Aydınoğulları ve devamında Osmanlı hâkimiyetine karşılık gelen 14. ve 16. yüzyıllar- da Batı Anadolunun en önemli kentlerinden biri olan Tirenin mekânsal gelişim ve dönüşümü- nü irdelemektedir. İzmirin ilçelerinden biri olan Tire Eski Çağdan itibaren Batı Anadoluda yer- leşmiş çeşitli kültürlere ev sahipliği yapmıştır. Ancak Tire kent dokusunun biçimlenmesi büyükölçüde 14. yüzyılla birlikte bölgede etkin olan Türk-İslam hâkimiyeti döneminde gerçekleşmiştir.Günümüzde de devam eden kent yapısının temellerinin ilk olarak Aydınoğulları tarafından 14.- 15. yüzyıllarda atıldığı söylenebilir. Devamında gelen Osmanlı egemenliğinde ise, 15. - 16.yüzyıllarda kentsel yapı nihai olarak şekillenmiştir. Kent dokusunun kentsel mimari ile birlikte bi- çimlendiğini öne süren bu çalışmada, Tirenin kentsel gelişim ve dönüşümü cami, medrese, han,hamam gibi anıtsal, kamusal yapılar ve de özellikle yapı toplulukları olan külliyeler ile bağlantılıolarak incelenmektedir. Diğer bir deyişle, sırasıyla Aydınoğulları ve Osmanlı hâkimiyeti altındaTirenin gelişimi ve dönüşümü kentsel mimariyle ilişkilendirilip karşılaştırmalı olarak değerlen- dirilmektedir.

A Western Anatolian Urban Centre from the Aydinid Principality to the Ottoman State: Spatial Transformation of Tire

This study investigates the spatial developments, transformations and changes of a significantWestern Anatolian urban centre, namely Tire between the 14th and 16th centuries, whichcorrespond to the Aydınid and the subsequent Ottoman rule. One of the administrativedistricts under the city of İzmir today, Tire had been home to various cultures that settled inWestern Anatolia from ancient times onwards. However, the town owes the shaping of itsurban form and fabric to the Turkish - Islamic rule in the region, which had been effective sinceearly 14th century. It can be said that, the foundations of the town s urban structure, which isalmost similar to its current situation, had been established back in the 14th - 15th centuriesby the Aydınid Principality. As such, the urban structure acquired its final form under thesubsequent Ottoman rule, particularly in the 15th and 16th centuries. This paper also claimsthat urban form and fabric were developed and shaped in accordance to urban architecture. Inthis framework, urban development and spatial transformation of Tire is studied in relation tothe public buildings, monuments such as mosques, madrasas, baths and especially to buildinggroups in the form of building complexes. In other words, Tire is comparatively analysed interms of its spatial transformation and being reshaped in relation to its urban architecture firstunder the Aydınid and next the Ottoman rule.

PDF

___

Aka, İsmail (1994). Timur’un Tire’ye Gelişi ile İlgili bir Kitabe. Türk Kültüründe Tire I, Sempozyum Bildileri (der. M. Şeker). Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 21-23.
Akozan, Feridun (1969). Türk Külliyeleri. Vakıflar Dergisi, (8). 303-327.
Armağan, Munis (1983). Belgelerle Beylikler Devrinde Tire, İzmir: Uğur Ofset.
Armağan, Munis (1989). Tüm Yönleriyle Tire II, İzmir: Uğur Ofset.
Armağan, Munis (2003). Devlet Arşivlerinde Tire, İzmir: Karınca Matbaacılık.
Armağan, Munis (2012). Tire Tarih Ansiklopedisi, İzmir: Efe Ofset.
Aslanoğlu, İnci (1969). Tire’de Üç Cami / Three Mosques in Tire, Vakıflar Dergisi, S. 8, 161-170.
Aslanoğlu, İnci (1978). Tire’de Camiler ve Üç Mescit, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
Baktır, Mustafa (2002). Beylikler Döneminde Ulema Umera Münasebetleri. Türkler Ansiklopedisi (der. H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca). C. 7, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 560-568.
Barkan, Ömer Lütfi (1942). İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler. V.Dergisi, (2). 279-304.
Barkan, Ömer Lütfi (1962-63). Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar. İktisat Fakültesi Mecmuası, (XXIII/1-2). 239-296.
Caner, Çağla (2007). Townscape and Building Complexes in Medieval Western Anatolia under Turkish-Islamic Culture. Power, Ideology and Representation (der. A. Cimdina ve J. Osmond). Pisa: Edizioni Plus - Pisa University Press, 27-48.
Caner Yüksel, Çağla (2012). The Making of Western Anatolian Urban Centres: Spatial Transformation in Tire, 14th-16th Centuries, Pisa: Edizioni Plus - Pisa University Press.
Cantay, Gönül (2002a). Türk Mimarisinde Külliye. Türkler Ansiklopedisi (der. H. C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca). C. 7, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 836-853.
Cantay, Gönül (2002b). Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Çakmak, Canan (2002). Tire Hamamları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Çulcu, Sevinç (2005). Evaluations of Alterations in Ottoman Hans in Tire for their Restitution, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Restorasyon Bölümü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İzmir.
Ertekin, Levent E. (2007). Lütfi Paşa, Tire Lütfi Paşa Vakıfları ve Vakıfnamesi, Ankara: Pozitif Matbaacılık.
Ertekin, Levent E. (2008). Tire’de Aydın Sancağı İlk Sancakbey Halil Yahşi Bey Vakıfları ve Vakfiyesi, Ankara: Pozitif Matbaacılık.
Evliya Çelebi, (2005). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (haz. Y. Dağlı, S. A. Kahraman, ve R. Dankoff). (9. Kitap). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Faroqhi, Suraiya (1984). Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia: Trade, Crafts and Food Production in an Urban Setting, 1520-1650, Cambridge: Cambridge University Press.
Goodwin, Godfrey (1986). Külliyye. Encyclopaedia of Islam New Edition (der. E. von Donzel., B. Lewis ve Ch. Pellat). (5). Leiden: E. J. Brill, 366.
Göksu, Emel (1985). Formation and Alteration Process of the Small Town Centres in Anatolia, The Case Study of Tire, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara.
Göksu, Emel (2006). Tire, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat) (2) (der A.U. Peker, K. Bilici). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 279-285.
Hazan, Yakup (1986). Restoration Project of Yavukluoğlu Complex in Tire, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Restorasyon Bölümü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara.
İnalcık, Halil (1993). The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium, and the Crusades. The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, Bloomington: Indiana University of Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture Studies, 309-341. (Byzantinische Forschungen, (1985/9). 179-211’den yeniden basım)
İpekoğlu, Başak A. (1993). Buildings with Combined Functions in Anatolian Seljuk Architecture (An Evaluation of Design Principles, Past and Present Functions). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Restorasyon Bölümü (Yayınlanmamış doktora tezi). Ankara.
Kabaklarlı, Necdet (2007). Tire’de Darbedilen Osmanlı Bakır Paraları, Ottoman Copper Coins Minted in Tire 1411-1516, İstanbul: Baran Ofset ve Matbaacılık.
Kalfazade Ertuğrul, Selda (1995). Anadolu’da Aydınoğulları Dönemi Mimarisi, İstanbul Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul.
Kuban, Doğan (1962). Anadolu Gezilerinden İzlenimler, Bir Batı Anadolu Gezisi, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
Kuran, Aptullah (1996). A Spatial Study of the Three Ottoman Capitals: Bursa, Edirne, and İstanbul. Muqarnas. (13). 114-131.
Madran, Emre (1970). Tire’de Üçlüleli Cami Bahçesindeki Türbe. Önasya, (6/61-62). 5-6.
Madran, Emre (1975). Tire’de Üçlüleli Camisi ve Medresesi. Rölöve ve Restorasyon Dergisi, (2). 183-198.
Mehmed Neşrî, (1949). Kitab-ı Cihan-Nüma (Neşri Tarihi) (der. ve çev. F.R. Unat, M.A. Köymen). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Müderrisoğlu, Fatih (1993). Osmanlı İmparatorluğu’nda İnşa Edilen Menzil Külliyeleri. Hacettepe Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü (Yayınlanmamış doktora tezi). Ankara.
Müderrisoğlu, Fatih (2001). Osmanlı Şehirciliği Üzerine Bazı Gözlemler. Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı (der. M. Denktaş, Y. Özbek). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 386-397.
Müderrisoğlu, Fatih (2002). Menzil Kavramı ve Osmanlı Devleti’nde Menzil Yerleşimleri. Türkler Ansiklopedisi (der. H. C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca). (10). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 920 - 926.
Oğuz, Filiz (1975). İzmir - Tire Bakır Han, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, (2). 157-182.
Özer, Mustafa (1992). Tire’deki Ticaret Yapıları, Ankara Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara.
Polonyalı Simeon, (2007). Polonyalı Bir Seyyahın Gözünden 16. Asır Türkiyesi (çev. H. D. Andreasyan, red. R. Bozyel). İstanbul: Kesit Yayınları.
Preziosi, Donald (1991). Introduction to Part II: Power, Structure, and Architectural Function. The Ottoman City and its Parts (der. I. A. Bierman, R. Abouel-Haj, D. Preziosi). New York: Aristide D. Caratzas Publisher, 103-109.
Reyhanli, Tülay (1976). Osmanlı Mimarisinde İmaret: Külliye Üzerine Notlar. Türk Kültürü Araştırmaları, (XV/1-2). 121-131.
Say, Yağmur (2006). Anadolu’nun İslamlaşması ve Türkleşmesi Sürecinde Gazi - Eren - Evliyaların Rolü, Seyyîd Battal Gazi ve Külliyesi, İstanbul: Su Yayınları.
Sayılı, Aydın (1948). Rasathane Konusu ile İlgili Olarak Tire’de Kısa Bir Araştırma. Belleten, (XII/47). 683- 687.
Stewig, Reinhard (1970). Batı Anadolu’nun Kültürel Gelişmesinin Ana Hatları, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
Tanyeli, Uğur (1987). Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11. - 15. yy.). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
Telci, Cahit (2008). XV. - XVI. Yüzyıllarda Tire Şehri. Türk Kültüründe Tire II, Sempozyum Bildileri (der. M. Şeker, A. Taşcan). İzmir: Tire Belediyesi Yayınları, 21-40.
Tokluoğlu, Faik (1957). Tire, Tarihi ve Turistik Değerleri, İzmir: Yenilik Basımevi.
Tokluoğlu, Faik (1959). Tire’de Yetişen Alim, Şair, Mütefekkkir, ve Mutasavvıflar, İzmir: Ragıp Basımevi.
Tokluoğlu, Faik (1964). Tire, İzmir: Şehir Matbaası.
Tokluoğlu, Faik (1973). Tire Çevre İncelemeleri, İzmir: Karınca Matbaacılık.
Tüyel, Engin (1996). Restoration Project of Matyos Han in Tire, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Restorasyon Bölümü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1929). Afyonkarahisar, Sandıklı, Bolvadin, Çay, İshakli, Manisa, Birgi, Muğla, Peçin, Denizli, Isparta, Atabey ve Eğirdir’deki Kitabeler: ve Sahip, Saruhan, Menteşe, İnanç, Hamitoğulları hakkında Malumat, İstanbul: Devlet Matbaası.
Vryonis Speros Jr. (1971). The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, London - Berkeley: University of California Press.
Yelken, Ulvi (1941). Tire Hakkında Muhtelif Eserlerde Görülen Yazılar I. Küçük Menderes, (2/8). 126-127.
Yücesoy, Nail (1972). The Bedesten in Tire, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Restorasyon Bölümü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara.
_____ (1995). 166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530). Hüdâvendigâr, Biga, Karesi, Saruhân, Aydın, Menteşe, Teke ve Alâiye Livâları (dizin ve tıpkıbasım) (haz. Özkılınç, A., Coşkun, A., Karazeybek, M., Sivridağ, A., ve Yüzbaşıoğlu, M.). Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No: 27, Defter-i Hâkânî Dizisi: II, Ankara.