İlk Müslüman Hâkimiyetinden Abbasilere Müslümanların Güney Kafkasya Politikalarına Etki Eden İç ve Dış Gelişmeler

Güney Kafkasya olarak adlandırılan Azerbaycan, Ermeniye ve Arran coğrafyası, Hz. Ömer döneminde Sâsânî arazilerinin ele geçirilmesinin hemen ardından Müslüman fatihlerin faaliyet sahası içerisine girmiştir. Müslümanları buraya çeken sebeplerin başında Doğu Roma’nın Kafkas halkına uygulamış olduğu sert politikaların yanı sıra bölgede Müslümanlar aleyhine askeri faaliyetlere girişmesi olmuştu. Bununla birlikte Sâsânîlerle olan savaşlarda bölge halkından özellikle Ermenilerin kalabalık birliklerle Sâsânî ordularına destek veriyor olması da Müslümanları buraya çeken sebepler arasında gösterilebilmektedir. Kafkasya arazisinin sunduğu tarım imkânları da bir dereceye kadar Müslümanları buraya çeken sebepler arasında gösterilebilmektedir. Hepsinden önemlisi Müslümanların Doğu Roma’yla olan sınırlarının güvenliğini sağlamak ve bölgeden gelebilecek akınları durdurmak, tüm bunları yaparken de bölgenin İslamlaşmasını sağlamak en önemli öncelikler arasındaydı. Tüm bu gelişmeler Müslümanların bölge halkına karşı tutumunu, yapılan anlaşmaları, alınacak vergilerin miktarlarını ve askeri temasları etkileyen unsurlardı. Bu çalışmanın amacı Müslümanların bu politikalarına yön veren etkenleri kaynaklar doğrultusunda ortaya çıkarmaktır.

Anahtar Kelimeler:

Azerbaycan, Ermeniye, Emeviler, Doğu Roma

From the first Muslim Domination Abbasids Affecting İnternal and External Progresses to South Caucasian Policy of Muslims

Azerbaijan, Armenia and Arran geographies, which are called South Caucasus, immediately afterwards the conquest of the Sassanian lands, entered the activity area of Muslim conquerors at the time of Hz.Omer. The first reason of that why muslims find here attractive is that East Roman’s military activities attempts against Muslims in addition to harsh policies that apply to Caucasian people by East Roman. During wars against Sassanids, locals especially Armenians give support to Sassanid armies with crowd forces. This reason also make Muslims find here attractive. The economic resources provided by the Caucasus land attract Muslims to some extent to stay here. It was important for Muslims that maintain boundaries against East Roman and also prevent attack possibilities from the surroundings. Through it all the most important thing was ensure the area convert to Islam. All these progresses influence Muslims attitude towards locals and also influence agreements, the amount of taxes to taken and military contacts. The aim of this study is to reveal the factors according to sources that give direction to these policies of Muslims.

Keywords:

Azerbaijan, Armenia, Umayyad, Eastern Roma,

PDF

___

Abû’l-Farac, Gregory, Abû’l-Farac Tarihi, c. I-II, (Süryanice’den İngilizceye Çeviren: Ernest A. Wallis Budge), (Türkçeye Çeviren: Ömer Rıza Doğrul), TTK, Ankara 1999. Artuk, İbrahim-ARTUK, Cevriye, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirindeki İslâmî Sikkeler Kataloğu, c. 1, Milli Eğitim Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, Seri: III, No: 7, İstanbul 1971. Asolık, Açogh’ıg de Daron (Asolik), Histoire Universelle Par Etienne Açogh’ig de Daron Traduite de I’armênien et Annotêe, Livre III, (Neşr: E. Dulaurier), Paris 1883. Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ el-Belâzurî, Fütûhu’l Büldân (Ülkelerin Fetihleri), (Çev: Mustafa Fayda), Siyer Yayınları, İstanbul 2013. Bournoutıan, George A., A History of the Armenian People Volume I: Pre-History to 1500 A. D., California 1993. Büniyatov, Ziya Musa, Azerbaycan VII-IX Esrlerde, Bakü 2007. Büniyatov, Ziya Musa, “Azerbaycan” DİA, c. 4, 1991, s. 317-322. Çog, Mehmet, “Emeviler ve Abbasiler Dönemi Hazar-Arap İlişkileri”, Turkish Studies, c. 2, Sa. 2, 2007, s. 150-160. Fayda, Mustafa, “Atâ”, DİA, c. 4, 1991, s. 33-34. Ghewond, Ghewond’s History, (Translated: Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, Long Branch, N. J., 2006. Grousset, René, Başlangıçtan 1071’e Ermenilerin Tarihi, (Çev: Sosi Dolanoğlu), Aras Yayıncılık, İstanbul 2006. Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), (Gürcüceden Çev: Marie Féliceté Brosset), (Çev: Hrand D. Andreasyan), (Notlar ve Yayına Hazırlayan: Erdoğan Merçil), TTK, Ankara 2003. Hamevî, Şihâbiddîn Ebi Abdillâh Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdâdî, Mu’cemü’l-Büldân, c. 1-5, Beyrut 1977. Hewsen, Robert H., The Geography of Ananias of Širak (AŠXARHAC’OYC’), Wiesbaden 1992. Hewsen, Robert H., Armenia A Historical Atlas, The University of Chicago Press, London 2001. Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, (Neşr: Vladimir Minorsky), (Çev: Abdullah Duman, Murat Ağarı), İstanbul 2008. İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım İbn Havkal en-Nasibî, Sûretü’l-arz, (Neşr: M. J. De Goeje), (Bibliotheca Geographorum Arabicorum c. II), Leyden 1967. İbnü’l-Cevzî, Ebü’l Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, c. 1-19, (Neşr: Muhammed Abdülkâdir Atâ, Mustafa Abdülkâdir Atâ), Beyrut 1992, 1995. İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Fida İbnü’l-Esîr, Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî eş-Şeybânî, el-Kâmil fi’t-Târîh, (İslâm Tarihi), c. 1-10, (Tecüme Heyeti: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdülkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe), Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016. İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb fi Ahbâri men Zeheb, c. 1-10, (Neşr: Abdülkâdir el-Arnaût, Mahmûd el-Arnaût), Beyrut 1986-1995. İbnü’l-Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî (İbnü’l-Kesîr), el-Bidâye ve’n-nihâye, c. 1-14, (Çev: Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul 1985. İpek, Ali, “Sâcoğulları”, DİA, c. 35, 2008, s. 364-366. İpek, Ali, Ortaçağ Müslüman İdarelerde Ermeniler-Makaleler-, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2015. İstahrî, Ebu İshâk İbrâhim b. Muhammed el-İstahrî el-Fârisî, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, (Tahkik: Muhammed Câbir Abdulâl el-Hînî), 1961. Jones, A. H. M., The Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford 1971. Kaegı, Walter E., Bizans ve İlk İslam Fetihleri, (Çev: Mehmet Özay), İstanbul 2000. Kartlis Tskhovreba (History of Georgia), (Translated: Dmitri Gamq’relidze, Medea Abashidze, Arrian Chant’uria), (Edit: Roin Met’reveli, Stephen Jones), Georgian National Academy of Sciences, Artanuji Publishing, Tbilisi 2014. Kitâbu’l-Uyûn ve’l-Hadâik fi Ahbâri’l-Hakâik, c. 3, (Neşr: Ömer es-Saîdî), Dımaşk 1972. Koyuncu, Mevlüt, “Müslüman Arapların İslam’ın İlk Fetihleri Döneminde İrminiyye İle Olan Münasebetleri”, Tarihte Türkler ve Ermeniler (Ortaçağ), c. 2, TTK, Ankara 2014, s. 9-20. Lang, David Marshall, Eski Halk ve Ülkeler, Gürcüler, (Çev: Neşenur Domaniç), İstanbul 1997. Makdisî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ el-Makdisî eş-Şâmî el-Beşşârî, Ahsenü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm, (Neşr: M. J. De Goeje), Brill 1877. Mehmetov, İsmail, Türk Kafkası’nda Siyasi ve Etnik Yapı, Eski Çağlardan Günümüze Azerbaycan Tarihi, (Eklemeler, Notlandırma ve Düzenlemelerle Türkçe Yayına Hazırlayanlar: Ekber N. Necef, Şamil Necefov), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009. Movses, Dasxurants’i’s, History of the Aghuans, (Translated: Robert Bedrosian). Muhammedoğlu, Aliyev Salih, “Kafkasya (Tarih)”, DİA, c. 24, 2001, s. 158-160. Norwich, John Julius, Bizans Erken Dönem (MS 323-802), c. 1, (Çev: Hamide Koyukan), İstanbul 2013. Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed e-Bekrî et-Teymî el-Kureyşî en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî Fünûni’l-edeb, c. 1-32, (Tahkik: Abdülmecîd Turhaynî), (Neşr: Muhammed Ali Beydun), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (Çev: Fikret Işıltan), TTK, Ankara 2006. Samouel D’ani, Tables Chronologiques, (Neşr: Marie Félicité Brosset), Collection D’Historiens Armeniens, S-Petersbourg, 1876. Schiltberger, Johannes, Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427), (Çev: Turgut Akpınar), İstanbul 1997. Sebeos, History, (Translated: Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, New York 1985. Subaşı, Ömer, “Arap Akınlarına Kadar Artvin ve Çevresi”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sa. 49, Erzurum 2013, s. 323-342. Subaşı, Ömer, “Arap Fethinden Selçuklu Hâkimiyetine Artvin”, Turkish Studies, Sayı: 7/3, 2012, s. 2329-2351. Subaşı, Ömer, “Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis ve Çevresindeki Faaliyetleri”, Turkish Studies, Volume 5/3, 2010, s. 1827-1859. Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mulûk (Taberî Tarihi), c. 1-10, (Tahkik: Muhammed Ebu’l Fazl İbrahim), Beyrut 1967. Tezcan Mehmet, Klasik ve Ortaçağ Dönemlerinde Karadeniz ve Kafkasya, Serander Yayınları, Trabzon 2012. Tezcan, Mehmet, “İran Armeniası (Pers-Armenia), Tarihte Türkler ve Ermeniler (İlkçağ-Ortaçağ), c. I, TTK, Ankara 2014, s. 149-182. Toumanoff, Cyril, “Armenia and Georgia”, The Cambridge Medieval History, Vol. IV, The Byzantine Empire part I, Cambridge 1966, s. 593-637. Toumanoff, Cyril, “Introduction to Christian Caucasian History II States and Dynasties of the Formative Period”, Traditio, Vol. 17 (1961), s. 1-106. Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Vâkıdî el-Eslemî el-Medenî, Fütûhu’ş-Şâm, c. 2, (Neşr: Abdüllatif Abdurrahman), Beyrut 1997. Vasiliev, Alexander A., Bizans İmparatorluğu Tarihi, (Çev: Tevabil Alkaç), İstanbul 2016. Vəlixanlı, Nailə, Arab Hilafeti ve Azerbaycan, Bakü 1993. Ya’kūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya’kūb İshâk b. Ca’fer b. Vehb b. Vâzıh el-Ya’kūbî, Târîhu’l-Ya’kūbî, c. 1-2, (Tahkik: Abdülemir Mehna), Beyrut 2010. Yıldız, Hakkı Dursun, “Sâcoğulları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. 6, İstanbul 1989, s. 81-136. Yovhannēs, Drasxanakertc’i, History of Armenia, (Translation and Commentary: Rev. Krikor H. Maksoundian), U.S.A. 1987. Zambaur, E. De, Manuel de Genealogie et de Chronologie Pour L’Histoire de L’İslam, Hanovre 1927. Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm, (Neşr: Beşşâr Avvâd Ma’rûf), Beyrut 2003.