Şeref GÖKÜŞ, Mehmet ŞAHİN, Zahide YILMAZ

Cumhuriyet Dönemi Türkçe Hutbe Tartışmaları ve Ali Vahid Üryanizade’nin “Türkçe Hutbeler” Adlı Kitabı Üzerine Bazı Değerlendirmeler

Hutbeler yaygın din eğitimi faaliyetlerinden biridir ve dinî mesajın geniş kitlelere doğru olarak ulaştırılmasında tarihin her döneminde önemli bir yere sahip olmuştur. Bu faaliyetler vasıtasıyla dinle ilgili en temel bilgiler halkın anlayacağı bir sadelik ve netlikte anlatılmış, dinî duygu ve düşünceler toplumu kaynaştırmaya vesile kılınmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kuruluşuyla birlikte hutbeler tek elden hazırlanmaya başlanmış, içerikleri dönemin ihtiyaçlarına ve anlayışına uygun olarak düzenlenmiştir. Osmanlı Devleti’nin son döneminde, İslam tarihi boyunca aralıksız süregelen bu hizmetin sunulma dilinin Türkçe mi Arapça mı olması gerektiği tartışılmaya başlanmıştır. Cumhuriyet’in ilanının ardından ilgili tartışmalar alevlenmiş ve nihayetinde hutbelerin halkın daha iyi anlayıp faydalanabileceği Türkçe olarak okunması meclis kararı ile zorunlu hale getirilmiştir. Bu süreçte Diyanet İşleri Reisliği Hey’et-i Müşavere azası olarak görev yapan Üryanizade, kitabındaki düzen ve sistemle kendinden sonra yazılacak hutbelere örneklik teşkil eden ve 40 hutbeden oluşan Türkçe Hutbeler isimli eserini kaleme almıştır. Eserde ibadet, içtimaiyat, iman, insan, dinî gün ve geceler, ahlak, eğitim, helal ve haramlar üst başlıklarında, dönem halkını yönlendirme eğilimindeki dinî içerikler halka sunulmuştur. Bu makalede literatür taraması yapılarak Hz. Muhammed’den Cumhuriyet’e hutbenin tarihi seyri anlatılmış; akabinde bu dönemde yaşanan Türkçe hutbe tartışmaları etraflıca ele alınmıştır. Arşiv taraması yöntemiyle de Üryanizade’nin biyografisi oluşturularak hayatı hakkında bilgi verilmiş ve Türkçe Hutbeler isimli eserinin içeriği analiz edilmiştir. Neticede hem Üryanizade’nin hem de ilgili eserinin ilim dünyasının dikkatine sunulması hedeflenmiştir.

Turkish Sermon Discussions in the Republican Period and Some Evaluations on Ali Vahid Üryanizade’s Book Named Turkish Sermons

The sermons are one of the common religious education activities and have had an important place in conveying the religious message to the masses in every period of history. Through these activities, the most essential information about religion was explained in simplicity and clarity that the public could understand, and religious feelings and thoughts were made a means of coalescing society. With the establishment of the Presidency of Religious Affairs, the sermons began to be prepared from a single source and their contents were organized by the needs and understanding of the period. In the last period of the Ottoman Empire, it has been started to be discussed whether the language of this service, which has been continuing throughout the history of Islam, should be Turkish or Arabic. After the proclamation of the Republic, the discussions flared up, and ultimately, it was made obligatory by the decision of the parliament to read the sermons in Turkish so that the people could understand and benefit better. During this period, Üryanizade, who served as the member of the Presidency of Religious Affairs Committee (the highest advisory and decision-making body of the Presidency), wrote his work “Turkish Sermons” consisting of 40 sermons, which set an example for the order and system to be written after him. In the work, religious contents that tend to channel the people of the period were presented to the public under the headings of worship, social events, faith, people, religious days and nights, morality, education, halal and harams. In this article, the historical course of the sermon from Muhammad (pbuh) to the Republic was explained by scanning the literature; subsequently, discussions on Turkish sermons in this period were discussed in detail. The biography of Üryanizade was created with the archive scanning method and information was given about his life and the content of his work titled Turkish Sermons was analyzed. As a result, it was aimed to bring both Üryanizade and his related work to the attention of the world of science.

PDF

___

Akın, Abdullah, Cumhuriyet Dönemi Din Eğitimi (1920-1950), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2010.
Alkaç, Doğan, 1922 Tarihli Köy Hocası Mecmuasının Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep, 2012.
Arslan, Halil, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Din Algısı: 1972 ve 2011 Yılları Cuma Hutbeleri Örneği, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa, 2015.
Aslantaş, Ahmet, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbelerinde Kullanılan Hadislerin Tahriç ve Tenkidi (2001-2005), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 2009.
Atay, Rıfat, “Türkçe Ezan Uygulamasının Toplumsal Hafızada Yol Açtığı Travmalar Üzerine,” Mukaddime, C.9, S.2, 2018, ss.49-65.
Atay, Rıfat, “Türkçe Ezan Uygulamasının Toplumsal Hafızada Yol Açtığı Travmalar”, Ortak Dilimiz Ezan, Ed. Mahmut Öztürk, Nida Akademi, İstanbul, 2018, ss.107-148.
Atay, Rıfat-Çiftçi, Esra, “Din Dili Çerçevesinde Süleyman Çelebi’nin Mevlid’inde Tanrı Kavramının Serüveni,” M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.44, 2013/1, ss.291-322.
Aydar, Hidayet, “Türklerde Anadilde İbadet Meselesi -Cumhuriyet Dönemi-”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.15, 2007, s.89.
Baktır, Mustafa, “Hutbe”, DİA, C.18, İstanbul, 1998, s.425.
Başkurt, İrfan, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kürsü Şeyhliği”, İslâm Araştırmaları Dergisi, S.27, 2012, ss.120-122.
Başkonak, Mustafa, Türkiye’de İşitme Engellilerin Din Eğitimi, Eğitim Yayınevi, Konya, 2019.
Bozkurt, Birgül, Mehmet Şerefeddin Yaltkaya: Hayatı, Eserleri ve Düşünce Dünyası, Divan Kitap, İstanbul, 2017.
Can, İslam, “Türkiye Camilerinde Okutulan Hutbelerin Birlikte Yaşama Söylemleri Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme: Adana Örneği”, SEFAD, S.38, 2017, s.511.
Cündioğlu, Dücane, Türkçe Kur’an ve Cumhuriyet İdeolojisi, Kitabevi Yayıncılık, İstanbul, 1998.
Cündioğlu, Dücane, Bir Siyasi Proje Olarak Türkçe İbadet I, Kitabevi Yayıncılık, İstanbul, 1999.
Cündioğlu, Dücane, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Din ve Siyaset, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2005.
Çanakcı, Ahmet Ali, “Cami Cemaatinin Din Görevlilerine Bakışı: Balıkesir Örneği”, Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.1, S.2, 2015, ss.253-255.
Çoştu, Kamil, 1924-1949 Yılları Arasında Din Eğitimine Yönelik Yayınlanan Eserlerin Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2015.
Demirbağ, Hasan, Kuruluşundan Bugüne Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilat Albümü 1924-2009, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, C.1, Ankara, 2010.
Dikici, Ali, “İbadet Dilinin Türkçeleştirilmesi Bağlamında Türkçe Ezan Denemesi ve Buna Gösterilen Tepkiler”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, S.10, 2006/5, ss.81-82.
Diyanet İşleri Başkanlığı Personel Arşivi, Sicil No: Eski 19, Yeni 230932.
Doğan, Recai, “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler”, Dini Araştırmalar Dergisi, C.1, S.2, 1998, ss.9-10.
Doğan, Recai, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Tevhid-i Tedrisat Çerçevesinde Din Eğitim-Öğretimi ve Yapılan Tartışmalar”, Cumhuriyet’in 75. Yılında Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, Haz: Fahri Unan-Yücel Hacaloğlu, Ankara, 1999, s.279.
Dutar, Şeyma, Cumhuriyet Dönemi Din Politikaları ve Toplumsal Tepkiler (1923-1960), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar, 2015.
Göktaş, Işıl, “Ahmet Hamdi Akseki ve Türkçe Hutbeler”, Ahmet Hamdi Akseki Sempozyumu-Sempozyum Bildirileri, DİB Yayınları, Haz: Ahmet Ögke, Sabri Yılmaz, 2. Bsk., Ankara, 2017, ss.320-322.
Göküş, Şeref, “Diyanet İşleri Başkanlığı Hutbelerinde Çocuk ve Çocuk Eğitimi (2010-2015)”, Geçmişten Günümüze Şehir ve Çocuk II, Ed: Osman Köse, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun, 2016, s.1345.
Göküş, Şeref, II. Meşrutiyet Dönemi Türkçülük Akımında Eğitim, Din Eğitim ve Öğretimi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2013.
Göleç, Mustafa, “II. Meşrutiyet, Milli Mücadele ve Erken Cumhuriyet’te Din ve Siyaset: Mustafa Fehmi Gerçeker ve Faaliyetleri”, FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, S.1, 2013, s.189.
Gümüşoğlu, Hasan, “Modernizmin Din Politikalarına Etkisi ve İtikad Açısından Sonuçları (Cumhuriyetin İlk Yıllarında)”, EKEV Akademi Dergisi, Y.17, S.57, 2013, s.300.
Gürtaş, Ahmet, Atatürk ve Din Eğitimi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1981.
İbrahim, Erdal, “Ülkü Mecmuasına Göre Erken Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikası (1923-1938)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.48, 2011, ss.781-783.
Kaplan, Abdurrahman, Kurtuluş Savaşının Manevi Reisi M. Rıfat Börekçi, Hitabevi Yayınları, Ankara, 2014.
Kara, Hüseyin, “Tek Parti Dönemi Din Politikası (1923-1946)”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.9, S.19, 2017, s.128.
Kılıç, Murat, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Devlet ile Vatandaş Arasında Bir İletişim Aracı Olarak Hutbeler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.XVII, S.35, 2017, s.139.
Kocaman, Kasım, “Geçmişten Günümüze Dinî İletişim/Hitabet Türü Olarak Hutbede Konu”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.12, S.63, 2019, s.1264.
Kocaman, Kasım, Dini İletişimde Hutbe, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2006.
Özbolat, Abdullah, “Hutbelerde Söylem Değişimi: Diyanet Hutbeleri Örneği”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.7, S.29, 2014, s.665.
Özcan, Zeynep, Cumhuriyet Dönemi Dinî Hayat (1938-1950), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2014.
Özkaya, Hilal, “Cumhuriyet Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele”, Türk Aile Hekimliği Dergisi, C.20, S.2, 2016, ss.77-84.
Pişgin, Yasin, “Kur’an’ın Tercümesi Meselesine Eyüp Sabri Hayırlıoğlu’nun Bakışı”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C.6, S.1, 2019, s.64.
Sürmeli, Serpil, “Çanakkale Cephesi’nde Arap İlmi Heyeti ve Uryanizade Ali Vahid Efendi’nin Anıları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XVIII, S.53, 2002, s.379.
Şimşek, Erol, Atatürk Dönemi Din-Siyaset İlişkisi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon, 2014.
Tosun, Mevlüt, Ahmet Hamdi Akseki’nin Günümüz İslâm Düşüncesindeki Yeri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2015.
Usta, Niyazi, “Yaygın Din Eğitimi Hizmetlerinin Zihniyet Değişimindeki Rolü (Hutbe ve Vaazların Zihniyet Değişimine Etkileri Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme)”, I. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007), Ed: Mehmet Bulut, C.I, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2008, s.469.
Uyanıker, Ahmet, 1921 Tarihli Köy Hocası Mecmuasının Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep, 2010.
Ürün, Nurettin, Erken Cumhuriyet Döneminde Dinin Merkezileşmesine Bir Örnek: Cuma Hutbeleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2019.
Üryanizade, Ali Vahid, Çanakkale Cephesinde Duyup Düşündüklerim, Dâru’l-Hilafeti’l-Aliye-Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul, 1322-1334.
Üryanizade, Ali Vahid, Köylü İlmihali, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1338.
Üryanizade, Ali Vahid, Türkçe Hutbeler, Âmidi Matbaası, İstanbul, 1928.
Üryanizade, Ali Vahid, Vaaz, Hakimiyet-i Milliye Matbaası, Ankara, 1926.
Üryanizade, Ali Vahid, Vücud Sağlığı, Dâru’l-Hilâfeti’l-Aliye Evkaf-ı İslamiye Matbaası, 1334-1336.
Vahid, Ali, Asker İlmihali, İstanbul, 1927.
Vahid, Ali, Köy Hatibi, Samsun, 1327.
Vahid, Ali, Terbiye Dersleri I, Hakimiyet-i Milliye Matbaası, Ankara, 1928.
Vahid, Ali, Terbiye Dersleri II, Köy Hocası Matbaası, Ankara, 1930.
Yanardağ, Ayşe, Atatürk Devrimleri ve Diyanet İşleri Başkanlığı (1924-1938), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2012.
Yaşaroğlu, M. Kâmil, “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbe Hizmetlerine Genel Bir Bakış”, Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Dergisi, C.2, S.1, 2016, s.96.
Yazıcı, Nesimi, “Hutbelerimizin Dili veya Türkçe Hutbe Meselesi II”, Diyanet Aylık Dergisi, S.70, 1996, s.30.
Yazıcı, Nesimi, “Karesi Gazetesi Penceresinden Balıkesir’de Dini Hayat Üzerine Bazı Gözlemler (1916- 1917)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XXXVII, 1997, ss.112-113.
Yazıcı, Nesimi, “Osmanlı Son Döneminden Cumhuriyet’e Hutbelerimiz Üzerine Bazı Düşünceler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Özel Sayı (Cumhuriyet’in 75. Yıldönümüne Armağan), 1999, s.213.
Yazıcı, Nesimi, Kâmil Miras: Hayatı ve Eserleri, DİB Yayınları, 2. Bsk., Ankara, 2012.
Yazıcı, Önder, 1918-1920 Yılları Arası Köy Hocası Mecmuasının Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep, 2011.
Yazıcı, Önder, “Milli Mücadele Dönemi Yerel Basınında Bir Örnek: Köy Hocası Mecmuası”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.12, S.31, 2015, s.300.
Yürük, Tuğrul, Cumhuriyet Dönemi Din Öğretimi Program Anlayışları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2011.