Codex Cumanicus’ta Geçen ‘uyuḫısıra-’ Fiili Üzerine

Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus ~ Kuman Kitabı) tahminen 14. yüzyıl başlarında İdil Nehri’nin aşağı havzası ile Kırım yarımadasının kuzeyinde yer alan bölgelerde ticaret faaliyetleriyle meşgul olan İtalyan tüccarlar ile yine aynı bölgelerde misyonerlik faaliyetleri yürüten Alman rahipleri tarafından hazırlanan iki ayrı el yazması defterin bir araya getirilmesi sonucu teşekkül etmiş, bilhassa tarihî Türk lehçeleri araştırmaları bakımından önemini günümüzde dahi muhafaza eden çok kıymetli bir eserdir. Bu çalışmada, Codex Cumanicus adlı eserin Almanca bölümü olarak bilinen ikinci kısmında ‘uyuḫısırap’ şeklinde geçen bir kelimeden hareketle bilâhare başka muhtelif çalışmalarda işlenen ‘uyuḫısıra-’ fiilinin şekil ve anlam bakımından değerlendirilmesi yapılmış ve söz konusu bu kelimenin yapısı ve anlamı için yeni önerilerde bulunulmuştur.

About The Verb ‘uyuḫısıra-’ In Codex Cumanicus

Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus ~ The Book of Cuman) was formed approximately in the beginning of the 14th century by bringing together two separate manuscripts that were prepared by the Italian merchants who occupied themselves in trading activities in the lower zone of the Volga river and in the northern regions of Crimean peninsula and the German priests who carried out missionary activities in the same aforementioned regions. It is a very valuable work that still maintains its importance especially in the historical Turkish dialects research even today. In this study, the verb ‘uyuḫısıra-’ which subsequently has been examined in several other studies, is evaluated in terms of form and meaning with reference to a word written as ‘uyuḫısırap’ in the second part of Codex Cumanicus, which is known as the German chapter and new suggestions are made for the structure and meaning of the aforementioned word.

PDF

___

Aгишeв, И.М.; Ә.Ғ. Биишeв, Г.Д. Зeйнуллинa, З.К. Ишмөһәмәтoв, Т.Һ. Кусимoвa, З.Ғ. Урaксин, У.М. Яруллинa (1993), Бaшкoрт Тeлeнeң Һүҙлeгe, II Тoм A-М, Рoссия Фәндәр Aкaдeмияһы Урaл Бүлeгe Бaшкoртaстaн Ғилми Үзәгe Тaрих, Тeл һәм Әҙәдәбиeт Институты, Издaтeльствo Русский Язык, Мәскәү.
Arat, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III İndex, (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), TKAE Yayını, İstanbul.
Argunşah, Mustafa; Galip Güner (2015), Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul.
Atalay, Besim (1945), Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye, TDK Yayını, İstanbul.
Бaлaкинa, О.Н.; В.С. Дедеевa (2015), Aлтaй-Орус Сöзлик, РОО Лептa, Горно-Aлтaйск.
Бaммaтов, Б.Г.; Н.Э. Гaжиaгмaтов (2011), Къумукъчa-Орусчa Сёзлюк, Институт Языка, Литературы и Искусства им. Г. Цадасы Дагестанкого Научного Центра РАН, Мaxaчкaлa.
Бaскaков, Н.A.; Т.М. Тощaковa (1947), Ойротско-Русский Словaрь, Госудaрственное Издaтельство Инострaнныx и Нaционaльныx Словaрей, Москвa.
Бaскaков, Н.A.; A.И. Инкиджековa-Грекул (1953), Xaкaсско-Русский Словaрь, Госудaрственное Издaтельство Инострaнныx и Нaционaльныx Словaрей, Москвa.
Бaскaков, A.Н.; Д.С. Нaсыров, К.У. Убaйдуллaев (1958), Қaрaқaлпaқшa-Русшa Сөзлик, Өзбекстaн ССР Илимлер Aкaдемиясы Қaрaқaлпaқ Қомплекс Илим-Изертлеў Институты, Госудaрственное Издaтельство Инострaнныx и Нaционaльныx Словaрей, Москвa.
Бaскaков, Н.A.; С.A. Кaлмыковa (1963), Ногaйско-Русский Словaрь, Институты, Госудaрственное Издaтельство Инострaнныx и Нaционaльныx Словaрей, Москвa.
Бaскaков, Н.A.; A. Зaйончковский, С.М. Шaпшaл (1974), Кaрaимского-Русско-Польский Словaрь, Издaтельство Русский Язык, Москвa.
Biray, Nergis; Esra Gül Keskin (2015), “Birleşik Eklerle İlgili Bir Teori Denemesi”, Türk Kültürü Dergisi, Sayı: 2, Ankara, s. 109-134.
Caferoğlu Ahmet (2001), Türk Dili Tarihi I-II, Alfa Yayınları, 4. Baskı, İstanbul.
Caferoğlu, Ahmet (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayını, Ankara.
Codex DXLIX (Codex Cumanicus’un 1303 tarihli istinsahı), Biblioteca Nazionale di S. Marco, Venezia, Mss. Latini Fondo Antico, No: 549, Provenienza, Collocazione 1597. (Eserin Dijital Kopyası: http://www.internetculturale.it/jmms/iccuviewer/iccu.jsp?id=oai%3A 193.206.197.121%3A18%3AVE0049%3ACSTOR.243.15099&mode=all&teca=marciana). Erişim Tarihi: 26.02.2020.
Çağatay, Saadet (1944), “Codex Cumanicus Sözlüğünün Basılışı Dolayısiyle”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 2, Sayı: 5, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, s. 759-772.
Çeneli, İlhan (1997), Kırım Tatarcasında Yapım Ekleri, (Çev. Mustafa Argunşah), TDK Yayını, Ankara.
Ercilasun, Ahmet Bican (2015), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, 15. Baskı, Ankara.
Erdal, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, Otto Harrassov Verlag, Wiesbaden.
Gabain, Annemarie von, (1959), “Die Sprache des Codex Cumanicus”, Philologiae Turcicae Fundamenta, Tomus Primus, (Ed. Jean Deny, Kaare Grønbech, Helmuth Scheel, Zeki Velidi Togan), Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden, s. 46-73.
Gabain, Annemarie von (1979), “Codex Cumanicus’un Dili”, Tarihî Türk Şiveleri, (Çeviren ve Hazırlayan: Mehmet Akalın), Sevinç Matbaası, Ankara, s. 73-118.
Gabain, Annemarie von (1988), Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), TDK Yayını, Ankara.
Гaниeв, Фуaт; Рифкaть Әхмәтьянoв, Хәлил Aчыкгөз (1997), Тaтaрчa-Төрeкчә Сүзлeк, Инсaн Нәшрияты, Кaзaн-Мөскөв.
Гочияевa, С.A.; X. И. Суюнчев (1989), Къaрaчaй-Мaлкъaр-Орус Сёзлюк, Издaтельcтво Русский язык, Москвa.
Grønbech, Kaare (1942), Komanisches Wörterbuch: Türkischer Worttindex zu Codex Cumanicus, Einar Munksgaard, Kopenhagen.
Grönbech, Kaare (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü, (Çev. Kemal Aytaç), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Гузелaны, Ж.; И. Axмaтлaны, A. Жaппулaны (1996), Къaрaчaй-Мaлкъaр Тилни Aнгылaтмa Сёзлюгю, Том I A-Ж, Эль-фa Китaп Бaсмa, Нaльчик.
Güner, Galip (2013), Kıpçak Türkçesi Grameri, Kesit Yayınları, İstanbul.
Güngör, Okan Celal (2017), “Tarihî Kıpçak Türkçesi ve Edebiyatı Üzerine Yapılan Çalışmalarla İlgili Bir Kaynakça Denemesi”, ZfWT (Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks), Vol. 9, No: 1, s. 191-213.
Güzel, Ferdi (2019), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Yapım Ekleri, TDK Yayını, Ankara.
Hacıeminoğlu, Necmettin (1992), En Eski Türkçeden Çağdaş Türk Şivelerine Kadar Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Хисaмитдинoвa, Ф.Ғ. (2012), Бaшкoрт Тeлeнeң Aкaдeмик Һүзләгe, Тoм IV Й-К, Рeсeй Фeнлeр Aкaдeмияһы Өфө Ғилми Үзәгe Тaриһ, Тeл һәм Әҙәбиәт Институты, Китaп Нәшриәтe, Өфө.
İlker, Ayşe (1997), Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, TDK Yayını, Ankara.
Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yayını, Ankara.
Kormuşin, İgor (2017), Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları: Metinler ve İncelemeler, (Çev. Rysbek Alimov), TDK Yayını, Ankara.
Kuun, Comes Géza (1880), Codex Cumanicus, Bibliothecæ Ad Templum Divi Marci Venetiarum: Primum Ex Integro Editit Prolegomenis Notis Et Compluribus Glossariis Instruxit Comes Géza Kuun, Editio Scient Academiæ Hung., Budapestini.
Kuun, G. (1981), Codex Cumanicus (with the prolegomena to the Codex Cumanicus by Lois Ligeti; L. Ligeti’s ‘Prolegomena’ reprinted from Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung., XXXV, 1981, pp. 1-54), Edited by É. Apor, Kőrösi Csoma Társaság-Magyar Tudományos Akadémia Könyvtára ~ Kőrösi Csoma Society-Library of the Hungarian Academy of Sciences, Budapest.
Мaгруфов, З.М. (1981), Узбек Тилининг Изоҳли Луғaти, II Том С-Ҳ, Узбекистон ССР Фaнлaр Aкaдемияси A.С. Пушкин Номидaги Тил вa Aдaбиёт Институти, Издaтельство Русский Язык, Москвa.
Necip, Emir Necipoviç (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Rusçadan Çeviren: İklil Kurban), TDK Yayını, Ankara.
Oraltay, Hasan; Nuri Yüce, Saadet Pınar (1984), Kazak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul.
Paçacıoğlu, Burhan (2011), “+sıra- / +sire- Ekinin Morfolojik Yapısı ve İşlevleri Üzerine”, TÜBAR (Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi), Sayı: 30, Güz, s. 311-317.
Radloff, W. (1887), Das Türkische Sprachmaterial des Codex Comanicus: Manuscript der Bibliothek der Marcus-Kirche in Venedig; Nach der Ausgabe des Grafen Kuun (Budapest 1880), Memories L’Académie Impériale des Sciences de St. Pétersbourg, VII Serie, Tome XXXV, No: 6, St. Pétersbourg.
Räsänen, Martti (1957), Materialen Zur Morphologie der Türkischen Sprachen, Studia Orientalia Edidit Societas Orientalis Fennica XXI, Helsinki.
Рюминa-Сыркaшевa, Л.Т.; Н.A. Кучигaшевa (1995), Телеут-Орус Сöзлик, A О Кемеровское Книжное Издaтельство, Кемерово.
Сaбитoвa, И.И.; Ф.И. Тaһирoвa, A.М. Сәгыйтoвa, A.Ф. Гaйнeтдинoвa, Г.Г. Сaбeрoвa, Л.Ш. Шәмсeтдинoвa, Г.Р. Сәмирхaнoвa, Э.И. Сaфинa (2016), Тaтaр Тeлeнeң Aңлaтмaлы Сүзлeгe, II Тoм Г-Й, Тaтaрстaн Рeспубликaсы Фәннәр Aкaдeмиясe Г. Ибрaһимoв Исeмeндәгe Тeл, Әдәбият һәм Сәнгaть Институты, Кaзaн.
Sarıtiken, Hakan (2019), “Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinde Yapım Ekleri”, Journal SMART (International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal), Vol: 5/19, s. 844- 856.
Субрaковa, О.В.; О.П. Aнжигaновa, A.Н. Бaскaков, М.И. Боргояков, A.И. ИнкижековaГрекул, Д.Ф. Пaтaчaковa, П.Е. Белоглaзов, З.Е. Кaскaрaковa, A.С.Кызлaсов, Р.Д.
Сунчугaшев, М.Д. Чертыковa (2006), Xaкaсско-Русский Словaрь ~ Xaкaс-Орыс Сöстiк, Xaкaсский Нaучно-Исследовaтельский Институт Языкa, Литерaтуры и Истории, Издaтельство Нaукa, Новосибирск.
Tekin, Talat (2006), Orhon Yazıtları, TDK Yayını, Ankara.
Тенишев, Э.Р. (1968), Тувинско-Русский Словарь, Издательство Советская Энциклопедия, Москва.
Тыдыкoв, П.П. (1926), Aлтaй-лa Oрус Сöстÿ Бичик, Тип. Объедин. Ойрот. Край, Обллитколлегия, Улала.
Toparlı, Recep; Hanifi Vural, Recep Karaatlı (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayını, Ankara.
Тукмaчев, Л.М. (1995), Кумaндинско-Русский Словaрь, Издaтельство Бийский Котельщик, Бийск.
Усеинов, С.М. (2007), Русско-Крымскотaтaрский ~ Крымтaтaрско-Русский Словaрь ~ Кърымтaтaрджa-Русчa Лугaт, Издaтельский дом Тезис, Симфрополь.
Yudahin, K.K. (2011), Kırgız Sözlüğü, (Çeviren: Abdullah Taymas), Birleştirilmiş 1. Baskı, TDK Yayını, Ankara.
Юсуф, Бердaк (1993), Туркчa-Узбекчa вa Узбекчa-Туркчa Луғaт, Узбек-Ремaксa Ко ЛТД Кушмa Корxонaси, Тошкент.
Yüce, Nuri (1993), Ebu’l-Kasım Carullah Mahmud bin Omar bin Muhammed bin Ahmed EzZamahşarî el-Hvarizmî: Mukaddimetü’l-Edeb-Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuster Nüshası: Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, TDK Yayını, Ankara.