Anadolu Selçuklu Medrese Mimarisinin Gelişim Sürecinde Merkezileşmenin Rolü ve Etkileri

Büyük bir siyasi ve fikri parçalanmışlığın yaşandığı İslam dünyası, Oğuzların Müslüman olmaya başladıkları 11. yüzyılda kurulan Selçuklu Devleti ile birlikte büyük oranda tekrar birliğe kavuşur. Kazanılan askeri zaferler ve takip edilen siyaset, geniş ölçekte siyasi parçalanmışlığı, ortadan kaldırmıştır. Ancak esas manada siyasi parçalanmışlığın ortadan kaldırılabilmesi için fikri parçalanmışlığın yerini birliğe bırakması gerekmektedir. Ortak aklın ve bu ortak aklı sürdürülebilir kılan ortak dilin üretiminde eğitim, fikri parçalanmışlığın giderilebilmesinde önemli bir faktördür. Selçuklular, yeni dâhil oldukları İslam medeniyetini dışarıdan doğru bir şekilde gözlemleyebilmiş ve sorunlara akılcı çözümler üretebilmişlerdir. Parçalı eğitim faaliyetleri yerine, sadece eğitime hasredilen medreseleri tüm ülkeye yaymışlardır. Devlet adamları eliyle kurulan medreseler, eğitimde merkezileşmenin ve devlet kontrolünün önünü açmıştır. Bu merkezileşmenin kaynağını ise Türklerin özelliklerinde ve inanışlarında bulmak mümkündür. Eski bir inanış olan kut anlayışından doğan cihan hâkimiyeti mefkûresi ile hareket eden “cihan hükümdarı”, devletçi ve merkeziyetçi politikalarıyla hâkimiyet sahasını belli bir “ortak akıl” üzerinden nizama sokmaya çalışmıştır. Bu makalede, medreselerden önce var olan parçalı eğitim faaliyetleri anlatılmış, medreselerin ortaya çıkışında etkin unsurlar olan tarihsel süreç ve dönemin siyasi-fikri ortamı, yönetim anlayışının getirdiği merkezileşme ve bunun eğitime ve Anadolu Selçuklular özelinde mimariye etkileri araştırılmıştır.

The Role and Effects of Centralization in the Development Process of Anatolian Seljuk Madrasa Architecture

The Islamic world, which was politically and intellectually fragmented, regained unity mainly with the Seljuk State, which was established in the 11th century when the Oghuz Turks started to become Muslims. The military victories won and the politics followed have eliminated the political fragmentation on a large scale. However, in order to eliminate the political fragmentation, the intellectual fragmentation must have been replaced with unity. In the production of the collective mind and the collective wording that makes this collective mind sustainable, education is an important factor in eliminating the intellectual fragmentation. The Seljuks were able to accurately observe the Islamic civilization from the outside and produce rational solutions to the problems. Instead of partial educational activities, they spread the madrasahs which were devoted to education all over the country. Madrasahs established by statesmen paved the way for the centralization and state control in education. It is possible to find the source of this centralization in the characteristics and beliefs of the Turks. The “ruler of the world”, acted with the idea of world domination and aimed, shaping a “collective mind” with statist and centralist policies. In this article, the partial educational activities that existed before the madrasahs are explained first. Then the historical process and the political-ideological environment of the period, which were the active factors in the emergence of the madrasahs, the centralization brought by the management approach and its effects on education and architecture in the Anatolian Seljuks are investigated.

PDF

___

Akgündüz, H. (1997). Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi: Amaç, Yapı, İşleyiş, Ulusal Yayınları, İstanbul
Archnet (2018). Madrasa-i al-Nizamiyya, https://archnet.org/sites/3867/media_ contents/1067 [19.11.2018].
Archnet (2020). Fatih Külliyesi, https://archnet.org/sites/2842 [31.05.2020].
Beken, A. (2014), İlk Kuruluş Dönemlerinde Medreselerde Dinî İlimlerin Öğretimi -Nizâmiye ve Müstansıriyye Örnekleri-, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi.
Bozkurt N. (2018). Medrese, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ medrese#1 [27.10.2018).
Cantay G. (2006), Medreseler, Editörler: Peker A. U., Bilici K., Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (2. Cilt) (337-349), Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara.
Durukan, A. (2001). Anadolu Selçuklu Dönemi Kaynakları Çerçevesinde Bâniler, Sanat Tarihi Defterleri 5 (43-132), Ege Yayınları, İstanbul.
Dündar, A. (2012) Selçuklular Devri Bağdat Medreseleri: İmâm-I Âzam Ebû Hanîfe Medresesi Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi.
Fazlıoğlu, İ. (2018). Kayıp Halka İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Anlam Küresi, Paperense Yayınları, İstanbul.
İslam Düşünce Atlası-İDA. (2020). Yenilenme Dönemi,https://www.islamdusunceatlasi. org/pages/yenilenme-donemi/detail [15.09.2019].
Kafesoğlu, İ. (2016). Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
Kara, M. (1976). Tekke Medrese Münasebetleri Üzerine, Fikir ve Sanatta Hareket, 113, 32-41.
Karamağaralı, H. (1973). Kayseri’deki Hunad Câmiinin Restitüsyonu ve Hunad Manzumesinin Kronolojisi Hakkında Ba’zı Mülâhazalar, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 199-245.
Kaya, M. (2020). Beytülhikme, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ beytulhikme [22.03.2020].
Kazıcı, Z. (1991). İslam Müesseseleri Tarihi, Kayıhan Yayınları, İstanbul.
Kılıç R. (2001). Osmanlı Devleti’nde Medreseler, Türk Kültürü, 456, 205-216.
Köroğlu, M. (2006). Nizamiye Medreselerinin İcra Ettiği Fonksiyon ve Etkilediği Coğrafya, Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi.
Kuban, D. (2002). Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Kubbealtı Lugatı (2021). Zâviye, http://www.lugatim.com/s/Z%C3%82V%C4%B0YE [07.08.2021].
Kuran, A. (1969). Anadolu Medreseleri, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Ankara.
Makdisi, G. (2018). Ortaçağ’da Yüksek Öğretim İslam Dünyası Hristiyan Batı, Çeviri: Ali Hakan Çavuşoğlu, Tuncay Başoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul.
Ocak, A. (2017). Selçuklu Devri Üniversiteleri Nizamiye Medreseleri, Nizamiye Akademi, İstanbul.
Ögel, B. (2016). Türklerde Devlet Anlayışı-13. Yüzyıl Sonlarına Kadar, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
Peker A. U. (2016) Türklerin Evrensel Hükümranlığının İran’da Sanat ve Mimariye Getirdiği Açılımlar, Denge, 1, 39-64.
Sağlam, M. (2000) Medrese Education and Architecture in The Political Context of The 11th16th Centuries Anatolia, Yüksek Lisans Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi.
Sayılı, A. (2002). Ortaçağ İslam Dünyasında Yüksek Öğretim Medrese, Çeviri: Recep Duran, [y.y].
Smithsonian Online Virtual Archives (2021). Baghdad. Mustansiriya. SA-II, fig.30, https:// sova.si.edu/details/FSA.A.06?f=data_source%3AFreer+Gallery+of+Art+and+Arth ur+M.+Sackler+Gallery+Archives&s=9384&n=12&t=D&q=*&i=9385#ref9045, [17 Ocak 2021]
Şeker, F. M. (2015). Selçuklu Türklerinin İslam Tasavvuru, Dergah Yayınları, İstanbul.
Talas M. A. (2000). Nizamiyye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, Çeviri: Sadık Cihan, Etüt Yayınları, Samsun.
Tekeli, İ., & İlkin, S. (1993). Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Türk Tarih Kurumu.
Temir A. (1952). Kırşehir’de Bulunan 1272 Tarihli Moğolca Vakfiye, IV. Türk Tarih Kongresi: Ankara, 10-14 Kasım 1948: kongreye sunulan tebliğler (283-289), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
Turan, O. (2017). Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
Ünan F. (2006). Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi’nde Eğitim, Editör: Ocak., A. Y., Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (1. Cilt) (389-399), Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara.
World Digital Library (2018). Damascus. Side of the Great Mosk (Umayyad Mosque), Looking North, https://www.wdl.org/en/item/18939/#q=Umayyad+Mosque&qla= en [23.12.2018].
Yer, S. (2004). Gazzâlî ve İbn Haldun’da Din-Devlet İlişkisi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi.
Yılmaz, H. (2014). Zengîler ve Eyyûbîler Döneminde Dımaşk’ta “Medrese” (1154-1260), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi.