Aldar köse tipi ve taşkent’te (Özbekistan) yayımlanmış taşbaskısı aldar köse kitabı üzerine bir değerlendirme

Aldar Köse; Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen ve Karakalpak Türklerinin masal ve fıkralarında yer alan bir tiptir. Bu tip, Anadolu masallarında “köse” olarak geçmektedir. Aldar Köse’nin hem masallarda hem de fıkralardaki öne çıkan en önemli özelliği, aldatıcı bir tip olmasıdır. Đnsanları ve Şeytan gibi olağanüstü varlıkları aldatan Aldar Köse, bu konuda ün yapmış bir tiptir. Aldar Köse’yle ilgili anlatıların büyük bir kısmı Sovyetler Birliği döneminde yayımlanmıştır, ancak Çarlık Rusyası döneminde Taşkent’te yayımlanan Aldar Köse Kitabı, bu konuda yapılmış ilk metin neşirlerinden birisidir. Bu çalışmada Taşbaskısı tekniğiyle basılmış Aldar Köse Kitabı’ndaki anlatılar, tipler ve motifler açısından incelenmiştir. Taşkent’te yayımlanan bu metin, Aldar Köse’nin 1290’lı yıllarda Semerkant’ta ve Canibek zamanında yaşadığını öne sürmektedir. Metinde Aldar Köse, Kazakların ünlü fıkra tipi Cirenşe’yi, Şeytan’ı, tüccarları ve bir padişahı aldatmaktadır. Aldar Köse Kitabı'ndaki yer ve şahıs adları, bu anlatıların Özbek ve Kazak Türkleriyle ilintili olduğunu göstermektedir. Ancak Aldar Köse, söz söylemede hüneri ve zekâsıyla Nasreddin Hoca gibi Türk dünyasının ortak tiplerinden birisi haline gelmiştir.

A evaluation on the aldar kose type and lithography aldar kose book published in tashkent (Üzbekistan)

Aldar Kose is a type that mentioned in the Kazakh, Kyrgyz, Uzbek, Turkmen and Karakalpak Turks folktales and anecdotes. This type is located as “kose” in the Anatolian folktales. Aldar Kose's the most important feature in folktales and anecdotes are a type of cheating. Aldar Kose who he deceives people and extraordinary beings like Satan is famous in this regard. A large part of narratives about Aldar Kose was publised in the Soviet Union but Aldar Kose Book published during Tsarist Russia in Tashkent is one of the first texts on this subject. In this study, narratives of Aldar Kose Book published in lithography technique were investigated in terms of types and motifs. This text publised in Tashkent suggest that Aldar Kose lived around the years 1290 in Samarkand and Canibek times. In this text Aldar Kose cheat Kazakhs famous anecdote type Cirenshe, Satan, traders and a monarch. Place and personal names in the Aldar Kose Book indicate that these narratives associated with the Uzbek and Kazakh Turks. However Aldar Kose has become one of the common types of the Turkish world with speaking skill and intelligence like Nasreddin Hodja.

PDF

___

Aldar Köse Kitabı, Taşkent.
ALLANAZAROV, Ag., 2007, Türkmen Halk Ertekileri, Türkmen Dövlet Neşiryat Gullugı, Aşgabat.
ALPISBAYEV, T., 1988, Kazak Halık Adebiyatı: Ertegiler, I. Cilt, Kazak SSR Gılım Akademiyası M. O. Avezov Atındagı Adebiyat cene Oner İnstitutı, Almatı.
ALPTEKİN, Ali Berat, 2002, Taşeli Masalları, Akçağ Yayınları, Ankara.
BORATAV, Pertev Naili, 2006, Az Gittik Uz Gittik, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
DERMAN, Gül, 1988, Resimli Taş Baskısı Halk Hikâyeleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
DUMAN, Mustafa, 2005, Nasreddin Hoca Kitapları Açıklamalı Bibliyografyası (1480-2004), Turkuaz Yayınları, İstanbul.
DURDIYEV, T., K. Cumayev ve B. Şamıradov, 1967, Türkmen Halk Dörediciligi Boyınça Oçerk, Ilım, Aşgabat.
EKER, Gülin Öğüt, 2003, “Fıkralar”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, III. Cilt, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, s. 63-130.
ERİMBETOVA, Daneş, 2003, Aldar Köse Fıkraları, Yesevi Yayıncılık, İstanbul.
HALMUHAMMEDOV, Şamuhammed, 1977, Türkmen Halk Yumorınıñ ve Satirasınıñ Canr Özbolışlılığı, Ilım Neşiryatı, Aşgabat.
KOZ, Sabri, 2008, Letâ’if Nasreddin Hoca Fıkralarının İlk Baskısı (Çeviriyazı- Tıpkıbasım), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültürel ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Kültür Müdürlüğü, İstanbul.
KURAT, Akdes Nimet, 2002, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi Yayınları, Ankara.
MAHDUM, Abid Nazar, “Bekasıl Euliye, Juldıznama, (Çev. Maksut Şapigi, Sensenbi Deuitulı), Kültegin (Yayınevi), Astana 2005, 222+388 sahife renkli tıpkıbasım”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 6, S. 4, Aralık 2009, s. 123-128.
ÖZTÜRK, Ali Osman, 1996, “1328/1912 Tarihli Taşbaskısı Bir Nasreddin Hoca Kitabı ve Bir Karşılaştırma Denemesi”, Nasreddin Hoca'ya Armağan, Oğlak Armağan Kitaplar, İstanbul, s. 271-279.
SAKAOĞLU, Saim, 1992, Türk Fıkraları ve Nasreddin Hoca, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya.
SAKAOĞLU, Saim, 1999, Masal Araştırmaları, Akçağ Yayınları, Ankara.
SAKAOĞLU, Saim, 2002, Gümüşhane ve Bayburt Masalları, Akçağ Yayınları, Ankara.
VEFÂYÎ, 2010, Revnaku’l-İslâm, (Haz. Abid Nazar Mahdum), Çile Yayınları, İstanbul.
YAZBERDİYEV, Almaz, 2005, Doğu'da Matbu Yayınların Tarihi, 1802-1917 Arap Alfabeli Türkmen Kitapları Kataloğu, (Çev. Ahmet R. Annaberdiyev), Kaknüs Yayınları, İstanbul.
YILDIRIM, Dursun, 1999, Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları, Akçağ Yayınları, Ankara.
ZHAMAKİNA, Alfiya, 2009, Kazak Masalları Üzerine Bir İnceleme, (Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).