Hint Mitolojisindeki Sarasvati’den Klasik Türk Şiirindeki Zühre’ye

Klasik Türk şiirinin var olduğu altı asır boyunca hem model aldığı edebiyat geleneğinden hem de bu edebiyat geleneğinin dayandığı kültürel kaynaklardan beslendiği bilinmektedir. Bu bağlamda klasik Türk şiiri, Fars şiirinin; Fars şiiri ise Arap şiiri dışında Hint kültürü, mistik inançları ve anlatılarından da yararlanmıştır. Bu çalışma, söz konusu kültürler ve edebiyatlar arasındaki ilgiyi klasik Türk şiirinde yer alan Zühre/Nâhîd (Venüs gezegeni) üzerinden göstermeyi hedeflemektedir. Klasik Türk şiirinde Zühre/Nâhîd, beyitlerde güzellik ile ilgili benzetmelerde, Hârût ve Mârût ile ve en fazla da musiki, musiki aletleri ve dansla birlikte geçer. Zühre/Nâhîd’in menşei hakkında yapılan araştırmalarda onun Eski Yakın Doğu mitolojisindeki ana tanrıça figürünün bir uzantısı olduğu tespit edilmiştir. Sumer’de Inanna, Babil’de İştar, Mısır’da Isıs gibi isimlerle anılan bu ana tanrıça figürü, aşk ve bereketin simgesi olarak bilinir. Ancak mitolojilerdeki ana tanrıçaların farklı kültürlerdeki muadilleri sıralanırken, Hint mitolojisi bu sıralamaya dâhil edilmez. Fars edebiyatının Hint mitolojisinden pek çok unsuru bünyesinde barındırdığı düşünüldüğünde dolaylı yoldan klasik Türk şiirinde de Hint mitolojisinden izler bulmak mümkündür. Bu makalede klasik Türk şiirindeki Zühre/Nâhîd’in (Venüs) Hint mitolojisindeki tanrıça Sarasvati ile olan bağlantısı sorgulanacaktır. Sarasvati’nin, Mezopotamya’daki ana tanrıça figürüne benzeyen yönleri maddeler hâlinde sıralanıp, özellikle müzik, sanatla olan ilgisi ve klasik Türk şiirindeki örnek beyitlerden hareketle Zühre/Nâhîd’e yansıması ele alınacaktır.

From Sarasvati In Indıan Mythology To Zühre In Classıcal Turkısh Poetry

It is known that during the six centuries that classical Turkish poetry existed, it was fed both from the literary tradition it took as a model and from the cultural sources on which this literary tradition is based. In this context, classical Turkish poetry, Persian poetry; Persian poetry, on the other hand, benefited from Indian culture, mystical beliefs and narratives besides Arabic poetry. This study aims to show the relationship between these cultures and literatures through Zühre/Nâhîd (Planet Venus) in classical Turkish poetry. In classical Turkish poetry, Zühre/Nâhîd is mentioned in similes about beauty in couplets, with Hârût and Marût, and mostly with music, musical instruments and dance. In researches on the origin of Zühre/Nâhîd, it has been determined that she is an extension of the mother goddess figure in Ancient Near East mythology. Known as Inanna in Sumer, Ishtar in Babylon, and Isis in Egypt, this mother goddess figure is known as the symbol of love and fertility. However, while the equivalents of mother goddesses in mythologies in different cultures are listed, Indian mythology is not included in this order. Considering that Persian literature contains many elements from Indian mythology, it is possible to find traces of Indian mythology in classical Turkish poetry indirectly. In this article, the connection of Zühre/Nâhîd (Venus) in classical Turkish poetry with the goddess Sarasvati in Indian mythology will be questioned. Sarasvati's resemblances to the mother goddess figure in Mesopotamia will be listed as items, and especially his interest in music and art and his reflection on Zühre/Nâhîd will be discussed based on sample couplets in classical Turkish poetry.

PDF

___

Akkuş, M. (2018). Nef’î divanı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57741,nefi-divanipdf.pdf?0.
Akpınar, Ş. (2006). Âgâh dîvânı ve incelenmesi. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî divanı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0.
Alpaydın, B. (2007). Ref’î-i Kâlâyi divanı (inceleme-metin). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
And, M. (2008). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm mitologyası. Yapı Kredi Yayınları.
Bilkan, A. F. (2011). Nâbî divanı. 2 Cilt. Akçağ Yayınları.
Cappadona, D. A. (1998). Dictionary of women in religious art. Oxford University Press.
Cooper, J. C. (1998). An illustrated encyclopaedia of traditional symbols. Thames and Hudson Press.
Çatıkkaş, M. A. (2008). Şiirimizin beyitler ve mısralar sözlüğü. Sütun Yayınları.
Çavuşoğlu, M. (1977). Yahyâ Bey, dîvan. İstanbul Ünversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Çavuşoğlu, M. & Tanyeri, M. A. (1989). Üsküplü İshak Çelebi divanı. MSÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Çeltik, H. (2017). Ahmed-i Rıdvan dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55738,ahmed-i-ridvandivanipdf.pdf?0.
Dell, C. (2017). Mitoloji: Hayali dünyalara eksiksiz rehber. Yapı Kredi Yayınları.
Dowson, J. (1888). A classical dictionary of Hindu mythology and religion geography, history and literature. D.K. Printworld.
Ersoy, E. (2016). Ana tanrıça kültü. http://psikomitoloji.com/attachments/article/79/ana.tanrica.kultu.pdf.
Gölpınarlı, A. (1968). Şeyh Gâlib, Hüsn ü Aşk. Altın Kitaplar Yayınevi.
Güleç, M. M. (2017). Bursa’nın dağlık bölgelerinde kadın türbeleri etrafında oluşan ritüeller ve ana tanrıça kültü. Selçuk üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü dergisi (37). 108-121.
Gündüz, Ş. (2005). Anadolu’da paganizm, antik dönemde harran ve urfa. Ankara Okulu Yayınları.
Gürel, R. (1999). Enderunlu Vâsıf divanı. Kitabevi Yayınları.
Harmancı, M. E. (2017a). Süheylî divanı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194364/suheyli-divani.html.
Harmancı, M. E. (2017b). Manisalı Câmi’î Muhabbetnâme (Vâmık u Azrâ). https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56461,manisali-camii-muhannet-namepdf.pdf?0.
Işıkhan, D. (2021). Rağmî divanı. DBY Yayınları.
İbnü’l-Kelbî (2017). Kitâbü’l-esnâm (çev. Beyza Düşüngen Bilgin). Ankara Okulu Yayınları.
İsen, M. (1990). Usûlî divanı. Akçağ Yayınları.
Jung, C. G. (2005). Dört arketip. Metis Yayınları.
Karademir, M. (2001). Abdî, Câmasb-nâme (inceleme-metin). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Karaköse, S. (2017). Sa’id Giray divanı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55754,said-giraydivanipdf.pdf?0
Kardaş, S. (2013). Divan şiirinde sihir ve büyünün kaynağı: Hârût ve Mârût. Atatürk üniversitesi türkiyat araştırmaları enstitüsü dergisi. 19(50). 29-46.
Kaya, B. A. (2003). Azmîzâde Hâleti dîvânı: hayatı, edebî kişiliği, eserleri ve Dîvânının tenkidli metni. 2 c. Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
Kaya, K. (1997). Hint mitolojisi sözlüğü. İmge Kitabevi.
Korkmaz, M. (2010). Zerdüşt dini iran mitolojisi. Alter Yayınları.
Kurnaz, C. (1995). Felek. İslam ansiklopedisi. C. 12. Türkiye Diyanet Vakfı. 306-307.
Küçük, S. (1994). Bâkî divanı: tenkidli basım. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Külekçi, N. (1985). Ganî-zade Nâdirî: hayatı, edebi kişiliği, eserleri, Divanı ve Şehnâme'sinin tenkidli metni. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Levend, A.S. (1984). Divan edebiyatı kelimeler ve remizler mazmunlar ve mefhumlar. Enderun Yayınevi.
Lommel, H (1954). Anahita-Sarasvati. Asiatica. Festschrift F. Weller. 405-413.
Ludvik, C. (2007). Sarasvatī riverine goddess of konowledge from the manuscript-carrying vīṇāplayer to weapon-wielding defender of the dharma. Brill.
Mermer, A. (1997). Karamanlı Aynî divanı. Akçağ Yayınları.
Musaffâ, Ebulfazl (2002). Ferheng-i ıstılâhât-ı nücûmî. Pejuhişgâh-ı Ulûm-ı İnsanî ve Mutâlaât-ı Ferhengî.
Okçu, N. (1993). Şeyh Galib, hayatı, edebî kişiliği, eserleri, şiirlerinin umûmî tahlîli ve divânın tenkidli metni. 2 C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Omerxalis, X. (2012). Avesta: Zerdüştilerin kutsal metinleri. (çev. Fahriye Adsay; İbrahim Bingöl). Avesta Yayınları.
Öztürk, Ö. (2016). Dünya mitolojisi. Nika Yayınevi.
Öztürk, E. (2010). Hz. Fatma kültü. Toplum Bilimleri Dergisi. 4(8). 127-144.
Pala, İ. (2018). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. Kapı Yayınları.
Roller, L. E. (2004). Ana tanrıçanın izinde (çev. Betül Avunç). Homer Kitabevi.
Şahin, E. S. (2004). Keçeci-zâde İzzet Molla’nın divanları: Bahar-ı Efkar ve Hazan-ı Asar. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Şentürk, A. A. (2017). Osmanlı şiiri kılavuzu 2. OSEDAM Yayınları.
Tekin-Alpay, G. (1992). Ahmed-i Dâî, Çengnâme (inceleme-tenkitli metin). Sources of Oriental Languages & Literatures & Turkish Sources XIV.
Tokmak, A.N. (2012). Vâmık ve Azrâ. İslam ansiklopedisi. C.42. Türkiye Diyanet Vakfı. 504-505.
Turan, S. (2011). Saruhanlı Gülşenî divanı. Fakülte Kitabevi.
Un, F. H. (2011). Karşılaştırmalı Hint ve Yunan mitolojisi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Wulff, D. M. (1987). Sarasvatī. Encylopedia of religion. vol.13. MacMillan.
Yarman, O. (2002). 16. ve 17. yüzyıllarda Türk çalgıları. http://www.ozanyarman.com/files/musikicalgilar.pdf.
Yıldırım, N. (2008). Fars mitolojisi sözlüğü. Kabalcı Yayınları.
Yıldırım, N. (2016). Şahnâme II. Kabalcı Yayınları.
Yıldız, A. (2018). Klasik Türk şiirinde “zehri yedi tastan geçmek” deyiminin kökeni üzerine. Akademik dil ve edebiyat dergisi, tebdiz özel sayısı. 2(4). 43-50.
Yücetürk, O. S. (1992). Belkıs. İslam ansiklopedisi. C.5. Türkiye Diyanet Vakfı. 420-421.

Turkish Studies - Language and Literature-Cover

ISSN: 2667-5641
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ