Dede Korkut Hikâyeleri’nin 13. Boyu: “Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi”nde Eş Dizimli Öge (Küme ve Dizi)lerin Bilgisayarlı Dil Bilim Yöntemleri ile İncelenmesi

Türk dili ve edebiyatında çok önemli bir yeri olan Dede Korkut Hikâyeleri’nin bilinen birinci (Dresden) ve ikinci (Vatikan) nüshalarının ardından üçüncü nüshası (Türkmen Sahra) geçtiğimiz yıllarda bulunmuş ve bilim dünyasına kazandırılmıştır. Türk Dünyası’nda heyecanla karşılanan yeni elyazmasının bulunuşu araştırmacılar için incelenmeyi bekleyen yeni bir faaliyet membaı olmuştur. Ayrıca UNESCO tarafından da kültürel bir miras olarak kabul edilen “Dede Korkut Geleneği”, Türk kültürünün çok kıymetli eserlerini üretmiş eşsiz bir araştırma sahasıdır. Bunun yanında bilişim teknolojileri alanındaki gelişmelere bağlı olarak günümüzde dillerin işlenmesi ses özelliklerinden yapı özelliklerine, söz varlıklarından söz dizimlerine kadar bütün dil birliklerinin istatistiksel veya kural tabanlı bilgisayarlı dil bilim yöntemleriyle çözümlenmesi olanaklı hale gelmiştir. Bu bağlamda Türk dil bilim çalışmalarında son 25 yıldır çalışılagelen “Eş Dizimlilik” konusu günümüzde artık bilgisayar destekli çalışmalarla yürütülmektedir. Ancak “Eş Dizimlilik” konusunda Türkçede tarihi dönem metinleri ile ilgili çalışmalar fazla değildir. Gerek Türkçenin tarihi dönemleri ile ilgili eş dizimsel çalışmaların azlığı, gerek dilsel fenomenlerin dil bilim yöntemlerinden yararlanılarak incelenmesinin olanaklı olması bizi eş dizimlilik konusunu hesaplamalı perspektifle inceleyen bir çalışma yapmaya sevketmiştir. Bu itibarla, Eski Anadolu Türkçesi ile yazılmış “Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi” adlı 13. hikâyenin bilgisayarlı modelleme yöntemleriyle eş dizimsel öge (eş dizimsel dizi ve eş dizimsel küme) olarak incelenmesi, çalışmamızda esas alınmıştır.Hikâye, bilgisayar ortamına düz metin dosyası (.txt) olarak aktarılmış, hikâyedeki eş dizimli söz varlığı Python programlama dilinde AntConc 3.5.9 (2020) yazılımına işlenmiş ve Log-likehood, MI değeri, T-skoru, Dice coefficient değeri gibi farklı istatistik analizleri ile de eş dizimlilikler incelenmiştir. İstatistiksel önem kriteri esas alarak kullanılan yöntemde, temelde bir kelimenin toplam kullanımından ne kadarının belirlenen kelimelerle gerçekleştiğini esas alan algoritmalar uygulanmıştır. Böylelikle hem araştırmacı tarafından dil bilimsel metotlarla saptanan eş dizimli söz varlığına ait bulgular hem de doğal dil işleme yöntemleri ile elde edilen bulgular karşılaştırılarak eş dizimlilik konusu karşılık bağlamında değerlendirilmiştir.

The Study of Collocational Components (Clusters and Chains) in The 13th Dede Korkut Story: “Salur Kazan’s Slaying of the Seven Headed Dragon” by Computational Linguistics Methods

The third copy (Türkmen Sahra) of The Stories of Dede Korkut, which has a very important place in Turkish language and literature, was discovered and brought to the scientific community in recent years, after its first(Dresden) and second(Vatican) copies. The discovery of the new manuscript has become a source of new activity waiting to be examined by reasearchers. The “Dede Korkut Tradition”, also accepted as a cultural heritage by UNESCO, is an unmatched field of research that has produced very precious works of Turkish Culture. Owing to developments in the field of information technologies, the processing of languages from phonetics to the structural qualities, from vocabulary to syntax, the analysis of all language components with statistical or rule based computational linguistics methods has become possible. In this context, the subject of “Collocation” that has been studied for the past 25 years in Turkish linguistics is now conducted by computational studies. However there are not many studies in the subject of “Collocation” in Turkish historical texts. The scarcity of collocational studies on the historical periods of Turkish, and the possibility of studying linguistic phenomena using linguistics methods has lead us to conduct a study that examines the subject of collocation with a computational perspective. Therefore we have based our study on the examination of the 13th Story, “Salur Kazan’s Killing of the Seven Headed Dragon”, in terms of collocational components (clusters and chains) using computational modeling methods.The story was uploaded to the computer as a plain text file (.txt), the collocational vocabulary of the story was processed in Python programming language and in AntConc 3.5.9 (2020) software, then the collocations were studied using different statistical analyses such as Log-likelihood, MI score, T-score and Dice coefficient. Basically algorithms that take into account how many of total usage of the words appear together were used in the method using the criterion of statistical significance. In this way, both the results that belong to the collocational vocabulary determined by linguistic methods, and the results obtained by natural language processing methods were compared and analysed in the context of collocation.

PDF

___

Akalın, Ş. H. vd. (2011). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Akın, C. (2020). Cengiz Aytmatov’un birinçi mugalim adlı eserinin bağlam-eş dizim-sıklık sözlükleri. Gazi Kitabevi.
Aksan, D. (1999). Anlambilim. Engin Yayınevi.
Aksan, Y. & Yaldır, Y. (2011). Türkçe sözvarlığının nicel betimlemesi, 24. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildiri Kitabı. ODTÜ Basım İşliği. 377-387.
Atkins Sue, B. T.& Rundell, M. (2008). The Oxford guide to practical lexicography. Oxford University Press.
Ayabakan İpek, M. (2019). Türkçe Sözlük’te eş dizimli ögelerin sunumu ve görünümleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Azmun, Y. (2019). Dede Korkut’un üçüncü el yazması soylamalar ve iki yeni boy ile Türkmen sahra nüshası. Kutlu Yayınevi.
Bauer, L. (1983). English word-formation. Cambridge University Press.
Cowie, A.P. (1998). Phraseology: theory, analysis and applications. Clarendon Press.
Çalışkan, N.(2014). Yüksek sıklıktaki adlar: zaman kelime birimi üzerine derlem temelli bir inceleme. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Çetinkaya, B. (2009). Eş dizimli sözlükler. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4(4), 198-199.
Demir, N. (2019). Dede Korkut Destanı. Ötüken Yayınları. Diri, B. Eş dizimlilik (collocation) nedir? https://www.ce.yildiz.edu.tr/personal/banud/file/.../Collocations-15.pdf
Doğan, N. (2015). Türkçe Sözlük'te fiilsel eş dizimlilik. Gazi Üniversitesi Türkiyat Dergisi, 17(Güz), 67-84.
Doğan, N. (2016a). Türkçe öğrenci sözlüklerinde eş dizimlilik bilgisi. International Journal of Language Academy, 4(Bahar), 267-282. http://dx.doi.org/10.18033/ijla.375
Doğan, N. (2016b). Türkiye Türkçesinde fiillerin eş dizimleri. Yayınevi Yayınevi.
Eken, N.T. (2016). Eş dizimlerin saptanmasına ve betimlenmesine yönelik kuram ve yaklaşımlar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,13(33), 28-47.
Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen sahra nüshası soylamalar ve 13. boy Salur Kazan’ın yedi başlı ejderhayı öldürmesi. Ötüken Yayınları.
Ercilasun, A. B. (2019a). Dede Korkut’un yeni nüshası. https://www.yenicaggazetesi.com.tr
Ercilasun, A. B. (2019b). Dede Korkut Kitabı’nın yeni nüshası ve üzerindeki yayınlar. Millî Folklor, 123(Güz), 5-22.
Ergin, M. (2018). Dede Korkut Kitabı-1. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Firth, J. R. (1957). Modes of meaning. Papers in Linguistics 1934-1951. Oxford University Press. 190-215.
Gökyay, O.Ş. (2007). Dedem Korkudun Kitabı. Kabalcı Yayınevi.
Halliday, M.A.K. (1966). Lexis as a linguistic level. (Ed.: C.E. Bazell, C. Catford, M.A.K. Halliday & R.H. Robins), Memory of J.R. Firth, Longmans. 148-162.
İmer, K., Kocaman, A. & Özsoy, A. S. (2013). Dil bilim sözlüğü (2.baskı). Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
Kaçalin, M. S. (2017). Oğuzların diliyle Dedem Korkudun Kitabı. Türk Dil KurumuYayınları.
Karaoğlan, B. & Kumova, S. (2016). Türkiye Türkçesinde eş dizimlerin istatistiksel yöntemle belirlenmesi. Bilig Dergisi,78(Yaz), 253-286.
Karaşah, Z. S. (2006). Dede Korkut Hikâyeleri’nde sıfat-fiiller ve zarf-fiiller. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kırmızı, Y. (2018). Garibname’de insan vücuduyla ilgili adların eş dizimlilikleri ve kavramlaştırmayüz, beniz, ruy, surat örneği- [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kumanlı, M.S. (2016) Türkçe Sözlük’te eş dizimliliklerin gösterilmesi. Gazi Türkiyat Dergisi, 18(Bahar), 195-204.
Mel’čuk, I. (1989). Phraseology: theory, analysis, and applications. In A.P. Cowie (Ed.), Collocations and lexical functions. Oxford University Press.23-54.
Nesselhauf, N. (2005). Collocations in a learner corpus. John Ben-jamins Publishing.
Oktar, L. (1997). Çevreye ilişkin haber metinlerinde eş dizimsel örüntüleme. D. Zeyrek-Ş. Ruhi XI. Dil bilim Kurultayı Bildirileri, ODTÜ Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Bölümü Yayını. 163- 180.
Özçelik, S. (2006). Dede Korkut üzerine yeni notlar. Gazi Kitabevi.
Özçelik, S. (2019). Dede Korkut Oğuznameleri’nin kaç(ıncı) nüshası bulundu? Türk Dili, 812, 48- 56.
Özkan, B. (2007). Türkiye Türkçesinde belirteçlerin fiillerle birliktelik kullanımları ve eş dizimliliği [Yayımlanmamış doktora tezi]. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Özkan, B. (2007). Türkçe Derlem-1, Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü, Mersin, http://turkcederlem.mersin.edu.tr
Özkan, B. (2014). Türkiye Türkçesi Eş Dizim Sözlüğü’nün sayısallaştırılması, Türkçe üzerine derlem dil bilim uygulamaları. Karahan Kitabevi. 23-37.
Özkan, B, Özkan A. E. & Tahiroğlu B. (2014). Türkçe üzerine derlem dil bilim uygulamaları. Karahan Yayınevi.
Özkan, B. (2020). Türkiye Türkçesinde ön adlarla adların birliktelik kullanımı ve eş dizimi sözlüğüderlem tabanlı bir uygulama. Türk Dil Kurumu Yayınları
Sankur, B. (2006). Otomatik dil sınıflandırma ve Türkçe bilişim dili. Bilgisayar Destekli Dil Bilimi Çalıştayı Bildirileri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Sel, P. (2020). Runik harfli metinlerde eş dizimlilik [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Shahgoli, N., Yaghoobi, V., Aghatabai, S.& Behzad, S. (2019). Dede Korkut Kitabı’nın Günbed yazması: inceleme, metin, dizin ve tıpkıbasım. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 16(2), 147-379.https://dx.doi.org/10.1501/MTAD.16.2019.2.11
Spohr, D. (2005). A description logic approach to modeling collocations [Yayımlanmamış doktora tezi]. Universität Stuttgart Institut für Maschinelle Sprachverarbeitung.
Sterkenburg, P.V. (2003). A practical guide to lexicography. John Benjamins Publishing Company.
Svensén, B. (2009). A handbook of lexicography. Cambridge University Press. Tezcan, S. & Boeschoten, H. (2018). Dede Korkut Oğuznameleri. Yapı Kredi Yayınları.
Tezcan, S. (2018), Dede Korkut Oğuznameleri üzerine notlar. Yapı Kredi Yayınları.
Torun, Y. (2011), Dede Korkut Hikâyeleri’nde barınma ile ilgili sözler ve bu sözlerin birliktelik kullanımları üzerine, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,6(3), 1251-1263.
Tutin, A. (2009). For an extended efinition of lexical collocations. HAL Archives, 1453-1460. https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00371418
Vardar, B. (2002). Açıklamalı dil bilim terimleri sözlüğü. Multilingual Yayınları.

Turkish Studies - Language and Literature-Cover

ISSN: 2667-5641
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ