YARAT- “YARATMAK, HALK ETMEK” FİİLİNİN ETİMOLOJİSİ

Dil, bireysel anlamda kişinin düşüncesinin, sosyal anlamda ise toplumun ortaya koyduğu maddi ve manevi bütün kültür ögelerinin yansımasıdır. Yani dilin hem bireysel hem de toplumsal iki cephesi vardır. Bireyde veya toplumda gerçekleşen veya karşılık bulan her somut yahut soyut değerin dilde de bir karşılığı bulunur. Yaradılış mefhumu da bunlardan biridir ve her dilde o dilin konuşurları tarafından farklı farklı şekillerde adlandırılır. Bu farklı adlandırmalarda da evrenin ve evrenin merkezinde olan insanın yaradılışına toplumun bakışı yatar. Bu bağlamda yarat- "yaratmak, halk etmek" fiili Türkçenin en eski yazılı metinlerinden itibaren takip edebildiğimiz ve geçmişten bugüne Türkçenin bütün kollarında yaradılış mefhumunu ifade etmede kullanılan kelimelerin başında gelmektedir. Türkçenin etimoloji sözlüklerinde kelimenin yapısı ile ilgili olarak birbirinden farklı görüşler ortaya konulmuştur. Clauson yara- "yapmak veya bulmak, uygun olmak"tan, Gülensoy y?r- "yarmak, bölmek"ten, Eyuboğlu yar "uçurum" kelimesinden hareketle bu fiili açıklamaya çalışmışlardır. Erdal ise fiilin yara-t- olarak gösterdiği morfolojisinin temelinde yatan yara-' ın "yararlı veya uygun olmak" anlamındaki fiil olamayacağını, zira bir şeyin yaratılmasının yararlı veya uygun olmakla semantik ilişkisinin bulunmadığını ifade etmiştir. Ancak yeni bir izah da yapmamıştır. Bu makalede öncelikle yarat- fiilinin Türkçenin tarihî ve çağdaş lehçelerindeki durumu ortaya konulacaktır. Fiilin kökeni hakkında yapılan etimoloji denemeleri üzerinde durulduktan sonra yarat-,,ın etimolojisi üzerine yeni görüşler ortaya konulacak ve fiilin *ya"parlamak, ışık saçmak"tan geldiği ispatlanmaya çalışılacaktır. Bu yapılırken Türk mitolojisinden, destanlarından ve diğer kültürel ögelerden de yararlanılacaktır

ETYMOLOGY OF YARAT- “TO CREATE''

Language is the reflection of person‟s thought and all cultural elements that public stated financially and emotionally. In other words there are two aspects of the language, both individually and socially. Creation is one of these and it is called different at every language. In this context yarat- “to create” is a verb which we can follow up from the oldest written materials of Turkish. It is used to express the creation concept from past to today in all braches of Turkish. There are so much different opinion at the etymological dictionaries of Turkish about the structure of this verb. Clauson becomes this verb from yara- “to be useful”, Gülensoy explains its etymology as yār-a-t- and Eyuboğlu tries to explain this verb from yar “gap” etc. Erdal shows the structure of the verb as yara-t- and says that this verb couldn‟t come from the yara- “to be useful, suitable”; because yarat- “to create” is semantically not too close to yara- “to be useful, suitable”. Bu after this opinion he didn‟t make an annotation about the etymology of yarat-. In this article we will put new opinions about the etymology of yarat-. Firstly we touch upon the reading and analysing essays of the word. Then we start out to explain our opinion from the historical and modern texts of Turkic dialects and try to explain it from Turkish *ya- “to ignate”

PDF

___

AKGÜN, Tuncay (2011), Gazali ve İbn Rüşd’e Göre Yaratma, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara.

ALTAYLI, Seyfettin (1994), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, 2. C., MEB Yay., Ġstanbul.

AL-TURK, Gülhan (2006), Et-Tuhfetü’z-zekiyye fi’l-Lugati’t Türkiyye Üzerine Bir Dil İncelemesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

ARAT, ReĢit Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III-İndeks, haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce, TKAE Yay., Ġstanbul.

ARAT, ReĢit Rahmeti (2006), Atebetü’l-Hakayık, 3. baskı, TDK Yay., Ankara.

ATA, Aysu (1997-II), Nāsırü’d-dîn Burhānü’d-dîn Rabgūzî-Kısasü’l-Enbiyā (Peygamberler Kıssaları), II Dizin, TDK Yay., Ankara.

ATA, Aysu (1998), Nehcü’l-Ferâdis III-Dizin, Sözlük, TDK Yay., Ankara.

ATA, Aysu (2004), Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası), Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin), TDK Yay., Ankara.

ATALAY, Besim (1945), Et-Tuhfetu’z-Zekiyye fi’l- Lugati’t-Türkiyye, TDK Yay., Ġstanbul.

ATALAY, Besim (1999), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, 4. C., 4. baskı, TDK Yay., Ankara.

BANARLI, Nihat Sami (1987), Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, MEB Yay., Ġstanbul.

CAFEROĞLU, Ahmet (1931), Abû Hayyân Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk, Evkaf Matbaası, Ġstanbul.

CEYLAN, Emine (1996), Çuvaş Atasözleri ve Deyimleri, Çuvaşça- Türkçe/ TürkçeÇuvaşça Sözlük, Türk Dilleri AraĢtırmaları Dizisi, Simurg Yay., Ankara.

CLAUSON, S. Gerard (1960), Sanglax A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān, Facsimile Text with an Introduction and Indices, London.

CLAUSON, S. Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Clarendon Press, Oxford.

DAVIES, Paul (1995), Tanrı ve Yeni Fizik, çev. Murat Temelli, ĠmYayın-Tasarım, Ġstanbul.

DEMiR, Necati (2002), Dānişmend-nāme, Critical Edition Turkish Translation Linguistic Analysis Glossary Facsimile (Part One: Critical Edition, Part Two: Turkish Translation, Part Three: Linguistic Analysis and Glossary, Part Four: Facsimile [Atatürk Kitaplığı, M. Cevdet K. 441]), Department of Near Eastern Languages and Civilization Harvard University, Sources of Oriental Languages and Literatures: 54, Harvard.

DĠLÇĠN, Cem (1991), Mes‘ūd Bin Ahmed Süheyl ü Nev-bahar İnceleme-Metin-Sözlük, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara.

DOERFER, Gerhard, Semih Tezcan, (1980), Wörterbuch Des Chaladsch (Dialekt von Charrab), Akadémiai Kiadó, Budapest.

ERDAL, Marcel (1978), “Irk Bitig Üzerine Yeni Notlar”, TDAY Belleten-1977, s. 87-119.

ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.

EYUBOĞLU, Ġsmet Zeki (2004), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, 4. baskı, Sosyal Yay., Ġstanbul.

GRØNBECH, Kaare (1942), Komanisches Wörterbuch-Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen.

GUMILEV, L. Nikolayevic, “Eski Türk Dini”, çev. Harun Güngör, Türk Kültürü, S. 377, s. 520- 531.

GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, 2. C., TDK Yay., Ankara.

iNAN, Abdulkadir (1995), Tarihte ve Bugün Şamanizm, 4. baskı, TTK Yay., Ankara.

JASPERS, Karl (1997), Felsefe Nedir?, çev. Ġsmet Zeki Eyuboğlu, Say Yay., Ġstanbul.

KARAAĞAÇ, Günay (2008), Türkçe Verintiler Sözlüğü, TDK Yay., Ankara.

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1989), Gülistan Tercümesi, TDK Yay., Ankara.

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1991.

KOÇ, Kenan, Ayabek BAYNIYAZOV, Vehbi BAġKAPAN (2003), Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara.

KURBAN, Ġklil (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara.

ÖGEL, Bahattin (1993), Türk Mitolojisi (Kaynaklar ve Açıklamaları ile Destanlar), TTK Yay., Ankara.

ÖLMEZ, Mehmet (2003), ġeyh Süleymān Efendi-i Buharî, Luġ at-i Çaġ atay ve Türkî-i „Osmānî, Türk Dilleri Araytırmaları, C. 13, Ġstanbul, s. 29-368.

ÖNAL, Mehmet Naci (2007), “Türk Mitinin OluĢumunda IĢığın Rolü”, Journal of Turkish Studies, Şinasi Tekin Hatıra Sayısı II, C. 31/II, s. 145-158.

ÖNER, Mustafa (2009), Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara.

ÖZKAN, Fatma (2003), “Yıldırım, Yıldız, Alev, Alaz/Yalaz, IĢın ve IĢık Kelimeleri Nereden Geliyor?”, Bilig, S. 27, s. 157-178, Ankara.

ÖZKAN, Mustafa (1993), Mahmûd b. Kādî-i Manyâs Gülistan Tercümesi Giriş-İncelemeMetin-Sözlük, TDK Yay., Ankara.

RADLOFF, Wilhelm (1999), Türklerin Kökleri, Dilleri ve Halk Edebiyatı, çev. Arzu Ekinci, Yasemin Ünlü, Ekav Yay., Ankara.

TEKiN, Talât (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Türk Dilleri AraĢtırmaları Dizisi: 13, Ankara.

TEKiN, Talât (2003), Makaleler I-Altayistik, haz. Emine Yılmaz-Nurettin Demir, Grafiker Yay., Ankara.

TEKĠN, Talât, Mehmet ÖLMEZ, Zuhal ÖLMEZ, Emine CEYLAN, Süer EKER (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Simurg Yay., Ġstanbul.

TOPARLI, Recep (1992), İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, TDK Yay., Ankara.

TOPARLI, Recep, M. Sadi ÇÖGENLĠ, Nevzat H. YANIK (1999), El-Kavânînü’l-Külliyye LiZabti’l-Lügati’t-Türkiyye, TDK Yay., Ankara.

TOPARLI, Recep, M. Sadi ÇÖGENLĠ, Nevzat H. YANIK (2000), Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, TDK Yay., Ankara.

TOPARLI, Recep, Mustafa ARGUNġAH (2008), Mu’înü’l-Mürîd, TDK Yay., Ankara. Türkçe Sözlük, TDK Yay., 10. baskı, Ankara, 2005.

UĞURLU, Mustafa (1987), Münyetü’l-Guzât, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.

USER, Hatice ġirin (2009), Köktürk ve Uygur Kağanlığı Yazıtları-Söz Varlığı İncelemesi, Kömen Yay., Konya.

Yeni Tarama Sözlüğü, (Düzenleyen: Cem Dilçin), TDK Yay., Ankara, 1983.

YUDAHĠN, K. K. (1998), Kırgız Sözlüğü, (Çev. A. Taymas) TDK Yay., Ankara.

YÜCE, Nuri (1988), Mukaddimetü’l- Edeb, Harizm Türkçesi ile Tercümeli Şuster Nüshası, TDK Yay., Ankara.

ZAJACZKOWSKI, Ananiasz (1938), Manuel Arabe De la Langue Des Turcs et des Kiptchaks, Nakladem Towarzystwa Naukowego, Warszawa.