UYGURCA KİÇİG ERŊEK, KARAHANLI TÜRKÇESİ ÇIÇALAK VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ SERÇE PARMAK SÖZLERİ ÜZERİNE

Temel ve işlevsel bir organ olması nedeniyle el ve el parmakları toplumlarca önemsenmiş, el parmakları türlü toplumlarda sayı ve kavram öğretmede önemli bir öge olarak görülmüştür. Tüm bu durumlar nedeniyle el parmakları önemsenmiş, kimi zaman aynı kimi zaman farklı bakış açılarıyla bu parmaklara farklı adlar verilmiştir. Uygurcada kiçig er?ek olarak adlandırılan "serçe parmak", Divanü Lugati't-Türk ile Türk dilinin sonraki dönem ve sahalarında çoğunlukla çıçalak adlandırılmasında, seslik, biçimlik ve söz varlığı özellikleri açısından pek çok ortaklığı barındıran Uygurca ve Karahanlı Türkçesi metinlerinde iki ayrı sözün kullanılması dikkat çekicidir. Kiçig er?ek kullanımı Uygurcadan sonra ise kullanımdan düşerek yerini büyük oranda çıçalak sözüne bırakmıştır. Kavram yalnızca Türkiye Türkçesinde serçe parmak yapısıyla adlandırılmıştır. Bu parmak, 15. ve 16. yy. Anadolu sahasına ait kimi metinlerde sırça barmak biçiminde de adlandırılmıştır. Ayrıca Türkiye Türkçesi ağızlarında da serçe parmağı karşılayan cıddik parmak, cırt barma?, cırtlık parmak, cici b?nak, çeçele barma?, çıta parmak, çiçe, çite parmak, çıtık parmak, çili parmak, çinçe parmak, dilce parmak vb. çok sayıda söz kullanılmaktadır. Bu çalışmada, köken bilgisi açısından değerlendirilmeksizin, genel olarak Türkçede "parmak" anlamında kullanılan er?ek ve barmak (parmak) sözleri ve bu sözlerin birbirleriyle ilişkisi, Türkçede parmakların adları ve bu adların verilmesindeki etkenlere tarihî bakış açısıyla değinilmekle birlikte temel olarak Türkiye Türkçesindeki serçe parmak ve Türkiye Türkçesi ağızlarındaki farklı kullanımlardan yola çıkılarak bu adlandırmanın olası nedenleri sorgulanacaktır

ON THE WORDS OF UIGHUR KİÇİG ERŊEK, KARAKHANID ÇIÇALAK AND TURKİSH SERÇE PARMAK

Hands and fingers have been important for societies as they are basic and fuctional members of the body. In various societies fingers have been seen as an important element in teaching number and conception. Due to all these situations fingers are cared and they have taken different names with sometimes the same and sometimes different points of wiew. „the little finger‟ which is named as kiçig erŋek in Uighur, in most cases it is interpreted as çıçalak and its derivatives in Divanü Lugati’t-Türk and later period and areas of Turkish language. It is remarkable that two different words are used to name the little finger in the texts of Uighur and Karakhanid which indeed have many associations in sound, form and vocabulary qualities. The usage of Kiçig erŋek decreasing in usage after Uighur has mostly given its place to çıçalak. the comprehension is named as serçe parmak only in Turkish. In some texts those belong to the 15th and 16th century Anatolia area it is also named as sırça barmak. Besides there are many words that meet the little finger in the dialects of Turkish such as cıddik parmak, cırt barmaḫ,cırtlık parmak, cici bānak, çeçele barmaḫ, çıta parmak, çiçe, çite parmak, çıtık parmak, çili parmak, çinçe parmak, dilce parmak etc. In this study, both erŋek ve barmak (parmak) words, generally used in the meaning of „finger‟ in Turkic, and their relationship with each other, the names of fingers in Turkic and the factors for giving these names with a historical point of wiew are going to be mentioned, without assessing from the etymological aspect; and fundamentally serçe parmak in Turkish and probable reasons of this naming by drawing inspiration from different usages in dialects in Turkish are going to be interrogated

PDF

___

ARAT, ReĢit Rahmeti, Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991.

ARIKOĞLU, Ekrem ve KUULAR, Klara, Tuva Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2003.

ATA, Aysu, Nasırü’d-din Bin Burhanü’d-din Rabguzi Kısasü’l-Enbiya: Peygamberler Kıssaları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997.

ATA, Aysu, Nehcü’l-Ferādīs, Uştmaḫlarnıŋ Açuḳ Yolı, Cennetlerin Açık Yolu III, DizinSözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1998.

ATALAY, Besim, Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü, Ankara 1970. [DLT]

ATALAY, Besim, Divanü Lugati’t-Türk Tercümesi I-IV, 4. baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1999.

BANG, W. ve GABAIN, Annemarie von, Türkische Turfan-Texte V,1931.

BAġDAġ, Cahit, “Türkçe organ adlarında kelime sonu -k ünsüzü ve çokluk”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, S. 5, s. 53-64. 2004.

CLAUSON, Sir Gerard, Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān, London 1960.

CLAUSON, Sir Gerard, An Etymologycal Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford University 1972. [ED]

DANKOFF, Robert ve KELLY, James, Mahmūd el-Kāşgarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) Part I-III, Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources:7, Harvard 1982-1985. [CTD]

Derleme Sözlüğü I-XII, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. baskı, Ankara 1993.[DS]

DOERFER, Gerhard, “Temel sözcükler ve Altay dilleri sorunu”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1981a.

DOĞAN, Levent “Türk dilinde organ adları üzerine bir inceleme – ana ve ara temel kelimeler-”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 6, S. 1, Edirne 2005, s. 141-163.

DYBO, Anna, “Die Namen des Zeigefingers in den Türk-und Altaischen Sprachen” Türkische Laut- und Wortgeschichte, Berlin 1995.

ERCĠLASUN, Ahmet Bican vd., Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991. [TLS]

ERDAL, Marcel Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, I-II, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1991.

EREN, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999.

GABAIN, Annemarie von, Alttürkische Grammatik, 2. Verbesserte Auflage, Leipzig 1950.

GRØNBECH, K., Komanisches Wörterbuch Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen 1942.

GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I, II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.

GÜRSOY-NASKALĠ, Emine, “Türkçede Parmak ve BeĢ Parmağın Ġsimleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 8, 1997, s. 233-240.

GÜRSOY-NASKALĠ, Emine ve DURANLI, Muvaffak, Altayca – Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1999.

GÜRSOY-NASKALĠ, Emine ve DURANLI, Muvaffak, vd., Hakasça – Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.

NADELYAEV, V. M. vd., Drevnetyursky Slovar’, Akademia Nauk SSSR, Leningrad 1969. [DTS]

NALBANT, Mehmet Vefa, Divanü Lugati’t-Türk Grameri I-İsim, Bilgeoğuz Yayınları, Ġstanbul 2008.

ÖLMEZ, Mehmet, Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Paralellen, Harrassowitz Verlag 2007.

ÖNLER, Zafer, Celalüddin Hızır (Hacı Paşa), Müntahab-ı Şifa II, Sözlük, Simurg Yayınları, Ġstanbul, 1999.

PEKACAR, Çetin, Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.

RÄSÄNEN, Martti, “Tü. Anl. h- als Überleibsel des alt. p-”, Ural-Altaischer Jahrbücher 33, 1961, s. 146-148.

RÄSÄNEN, Martti, Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki 1969. [VEWT]

RÖHRBORN, Klaus uigurisches Wörterbuch, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden 1977- 1998. [UW]

STAROSTIN, Sergei, DYBO A. V. ve MUDRAK O. A., An Etymological Dictionary of Altaic Languages I-III, Brill, Leiden-Boston 2003.

Tarama Sözlüğü I-VIII, Türk Dil Kurumu Yayınları, 3. baskı, Ankara 1995. [Tar.S.]

TENĠġEV, E. R. vd., Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurskih Yazıkov –Leksika-, Rossiykaya Akademiya Nauk, Moskva 1997.

TIETZE, Andreas, Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı-Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch der Türkei-Türkischen, C. 1, A-E, Simurg Yayınları. Ġstanbul-Wien 2002.

TOKAY, YaĢar, “Dīvānü Luġ āti’t-Türk’te geçen çıçalak ‘serçe parmak’ ve çıçamuk ‘yüzük parmağı’ kelimeleri üzerine bazı düĢünceler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi C. 5, S. 22, 2012.

TOPARLI, Recep vd. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2003.

YUDAHIN, K. K., Kırgız Sözlüğü I-II, (çev.: Abdullah Taymas), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1998.