AZERBAYCAN TÜRKÇESİ İLE DOĞU ANADOLU AĞIZLARINDAKİ ORTAKLIKLAR ÜZERİNE Engin GÖKÇÜR*

11. yüzyıldan itibaren Orta Asya’dan Abbasi Devleti'nin başkenti Bağdat’a kadar olan bölgede konuşulan Oğuz Türkçesine Batı Türkçesi denilmektedir. Bu dönem zamanla iki kola ayrılmıştır. Bunlardan biri Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasını içine alan Doğu Oğuz kolu, diğeri Osmanlı sahasını içine alan Batı Oğuz koludur. Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasının içinde bulunduğu Doğu Oğuz kolu ile Osmanlı sahasının içinde bulunduğu Batı Oğuz kolu 16. yüzyıla kadar “Batı Türkçesi” adı altında tek yazı dili ile temsil edilmişlerdir. Azerbaycan topraklarının 15. yüzyılda Karakoyunlu ve Akkoyunluların; 16. yüzyılda da Safevî Devleti’nin egemenliğine girmesiyle Azerbaycan ve Osmanlı yazı dilleri 16. yüzyılda birbirinden ayrılmıştır. Bu nedenle Batı Türkçesi, aralarındaki bazı ses ve şekil bilgisine yönelik farklılıklarla 16. yüzyıldan günümüze iki yazı dili hâlinde ulaşır. Doğu Anadolu ağızları ise 16. yüzyıldan günümüze kadar Batı Oğuz kolu içinde bulunmasına rağmen ses ve şekil bilgisi açısından Doğu Oğuz kolunun özelliklerini günümüze değin bünyesinde taşımıştır. Doğu Anadolu illerinin dil ürünleri üzerine yapılan çalışmalarda bölge ağızlarının genelde Azerbaycan Türkçesinin etki alanı içinde olduğu görülür. Dolayısıyla bu makalede Doğu Anadolu Bölgesindeki illerin (Erzurum, Elazığ, Erzincan, Kars, Iğdır, Ardahan, Muş, Bitlis ve Van) ağız çalışmaları incelenmiş; bu çalışmaların ses ve şekil bilgisi açısından Azerbaycan Türkçesiyle benzerlik taşıyan unsurları tespit edilmiştir.

ON THE COMMON TRAITS OF THE AZERBAIJAN TURKISH AND THE EASTERN ANATOLIA DIALECTS

We call Oghuz Turkish spoken from Central Asia to Baghdad, the capital of the Abbasid Empire, since 11th century, as the Western Turkic. This period is divided into two branches in time. One of them is the Eastern Oghuz branch covering Eastern Anatolia and Azerbaijani and the other one is the Western Oghuz branch covering Ottoman field. The Eastern Oghuz branch covering Eastern Anatolia and Azerbaijani, and the Western Oghuz branch covering Ottoman field are represented by a single written language named as “Western Turkish” till 16th Century. Azerbaijan and the Ottoman writing languages separated from each other in the 16th century as a result of the fact that the Azerbaijan territory was dominated by Karakoyunlu and Akkoyunlu in the 15th Century and Safavid Empire in the 16th century. For that reason, Western Turkic reaches the present day from the 16th century with two writing languages including some phonetic and morphologic differences. Although the East Anatolian dialects have been in the Western Oghuz branch, they still have the traits of the Eastern Oghuz branch in terms of phonetics and morphology. In studies of language products in the provinces of Eastern Anatolia it is seen that the dialects of the region are in the domain of Azerbaijan Turkish. So in this article, the studies of the dialects of the Eastern Anatolia Region (Erzurum, Elazığ, Erzincan, Kars, Iğdır, Ardahan, Muş, Bitlis ve Van) are examined; and the phonetic and morphological similarities of this studies with Azerbaijani Turkic are identified.

PDF

___

AKPINAR, Yavuz, Azeri Edebiyatı Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul 1994.

AKPINAR, Yavuz, Çağdaş Türk Şiveleri Azeri Türkçesi ve Edebiyatı Metinleri, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları, İzmir 1988.

BANGUOĞLU Tahsin, Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.

BAŞDAŞ, Cahit, “Türkiye Türkçesinde Asli Uzunluk Belirtileri”, Turkish Studies, Bahar, S. 2, s. 89-101.

BİRAY, Himmet, Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde İsim, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1999.

BURAN, Ahmet, Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1996, XVll+ 326.

BURAN, Ahmet, Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997, XIV + 209 s.

BURAN, Ahmet-ALKAYA, Ercan, Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yayınları, (5.baskı) Ankara, XVI + 466 s.

BURAN, Ahmet-OĞRAİ, İerife, Elazığ İli Ağızları, Elazığ Valiliği Yayınları, Elazığ 2003.

EFENDİOĞLU, Süleyman, “Ağrı İli Ağızları”, Turkish Studies, Sayı 4/3, Bahar 2009.

ERCİLASUN, Ahmet Bican, Kars İli Ağızları, Ses Bilgisi, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1983.

ERCİLASUN, Ahmet Bican (Editör), Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ Yayınları, Ankara 2007.

ERCİLASUN Ahmet Bican, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2007.

ERCİLASUN, Ahmet Bican, Bügünkü Türk Alfabeleri 1-2, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1976.

ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, 20. baskı, İstanbul 1993.

ERGİN, Muharrem, Azeri Türkçesi, Ebru Yayınları, İstanbul 1981.

FERZELİYEVA, Vahid Zaman Efruz, Dostluk Tėlleri, Bakı 2004.

GABAŞN, Annamarie von, Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet AKALIN), Türk Dil Kurumu, Ankara 1988, s. 258.

GEMALMAZ, Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları, 1–2–3, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995.

GEMALMAZ, Efrasiyap, Türkçenin Derin Yapısı, Belen Yayıncılık, Ankara 2010.

GÖNEN, Mehmet Emin, Van Gölü Kuzey Havzası Ağızları, Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, (Danışman: Doç. Dr. Sadettin Özçelik) Diyarbakır 2003.

GÜLENSOY, Tuncer, Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.

HAZRİ, Nabi, Seçilmiş Şiirler, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1976

İLKER, Ayşe, Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997.

KARAAĞAÇ, Günay, Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ Yayınları, Ankara 2012.

KARAHAN, Leyla, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994.

KARTALLIOĞLU Yavuz-YILDIRIM Hüseyim, Azerbaycan Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (Editör: Ahmet Bican Ercilasun), Akçağ Yayınları, Ankara 2007.

NADİR, Mülkedar, Mene Kürsü Getirin, Bakı 2001.

ÖZEK, Fatih, “Doğu Grubu Ağızlarında İimdiki Zaman Eki”; VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı‟ında sunulan bildiri, 20-25 Ekim 2008, Ankara 2008.

ÖZTÜRK, İrfan, Adilcevaz Ağzı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, (Danışman: Yar. Doç. Dr. Veysi Sevinçli), Van 2001.

SAĞIR, Mukim, Erzincan ve Yöresi Ağızları, İnceleme, Metinler, Sözlük, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995.

SARICA, Bedri, “Van Ağzının Oluşumu ve Bazı Özellikleri”, İlmi Araştırmalar, S. 15, s. 71-90, Van 2003.

TEBRİZİ, Kulamrza Sabri, Kürbet Harayı, Bakı 2003.

TEKİN, Talat, Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Simurg Yayıncılık, Ankara 1995.

TİMURTAİ, Faruk Kadri, Eski Türkiye Türkçesi, Ankara 2005

Türk Dil Kurumu, İmla Kılavuzu, 26. Baskı, Ankara 2009.

Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, 10. Baskı, Ankara 2009.

TÜRK Vahit, Türkçede İimdiki zaman Kavramı, Çekimleri ve Ekleri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten ([1999] 1996, s. 291-340.).

ÜSTÜNER, Ahat, Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiil Ekleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2005.

VAHABZADE, Bahtiyar, Şiirler, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1979.

ZÜLFİKAR, Hamza, "Van Gölü Çevresi Ağızlarının Özellikleri", Ömer Asım Aksoy Armağanı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1978, s. 297–317.