TÜRKİYE TÜRKÇESİ VE AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE BİRLEŞİK CÜMLE YAPILARININ KARŞILAŞTIRILMASI

Türk lehçeleri arasında zamanla oluşan farklılıklar ve bu farklılıkların araştırılıp ortaya çıkarılmasında karşılaştırmalı dil çalışmaları önemli bir yere sahiptir. Bu makalenin konusunu, Türkiye Türkçesindeki birleşik cümle yapısı ve Azerbaycan Türkçesindeki karşılığı oluşturmaktadır. Türkiye Türkçesinde cümle çeşitleri konusunda terim ve sınıflandırma farklılıkları günümüzde de devam eden bir problemdir. Özellikle, birleşik cümle konusu Türkiye Türkçesi gramerinde çeşitli şekillerde ele alınmış ve alınmaya devam etmektedir. Türkiye Türkçesinde çeşitli sınıflandırmaların ve bir birlikteliğin olmadığı dikkate alınarak çalışmada, Muharrem Ergin’in şartlı birleşik cümle, ki’li birleşik cümle, iç içe birleşik cümle tasnifi temel alınmıştır. Azerbaycan Türkçesinde birleşik cümleler tabesiz mürekkeb cümle (bağımsız birleşik cümle) ve tabeli mürekkeb cümle (bağımlı birleşik cümle) diye iki ana başlık altında incelenmektedir. Tabesiz mürekkeb cümle kavramı Türkiye Türkçesindeki sıralı, bağlı cümle kavramına denk gelmektedir. Tabeli mürekkeb cümle başlığı altında ise birleşik cümle çeşitleri incelenmektedir. Türkiye Türkçesinde sınıflandırma şeklinin cümlenin yapı özelliklerine göre yapılmasına karşın, Azerbaycan Türkçesinde sınıflandırmanın hem yapı, hem de anlam özelliklerine göre yapıldığı dikkat çeker. Tabeli mürekkeb cümle sınıflandırmaları cümlelerin yapılarına ve yardımcı cümlelerin çeşitlerine göre yapılmaktadır. Yardımcı cümlelerin çeşitleri ise temel cümleye göre şekillenmekte ve cümle ögelerine göre isimlendirilmektedir. Azerbaycan Türkçesindeki tabeli mürekkeb cümle; mübteda budag cümlesi, haber budag cümlesi, tamamlıg budag cümlesi, teyin budag cümlesi, zerflik budag, goşulma budag cümlelerine ayrılır. Bu makale kapsamında her iki lehçede birleşik cümlenin farklı ve benzer yönleri edebî metinlerden seçilen örnekler üzerinde değerlendirilerek birleşik cümle bağlamında mukayese edilecektir.

COMPARISON OF COMPOUND SENTENCE STRUCTURES OF TURKISH IN AZERBAIJAN AND TURKEY

Comparative language studies have an important position in the differences arisen over time between Turkish dialects and in researching and finding these differences. This article focuses on the compound sentence structure in Turkish in Turkey and its correspondence in Turkish in Azerbaijan. Term and classification differences of sentence types in Turkish in Turkey are a problem that still continues at the present time. Especially, topic of compound sentence has been being approached diversely in the grammar of Turkish in Turkey. By considering there are no various classifications and a unity in it, the dissection of Muharrem Ergin “conditional compound sentence, ki’li compound sentence, iç içe compound sentence” was used as a base.In Turkish in Azerbaijan, compound sentences are studied under two main titles as independent compound sentence (tabesiz mürekkeb cümle) and dependent compound sentence (tabeli mürekkeb cümle). The notion of independent compound sentence is equal to the notion of sequential sentence of Turkish in Turkey. The types of compound sentences are studied under the title of dependent compound sentence. Although the classification approach of Turkish in Turkey is according to the features of the sentence structure; in Turkish in Azerbaijan, it is done according to the features of sense and structure. Classifications of dependent compound sentences are done according to the structures of the sentences and the types of helping sentences. The types of subordinate clauses are shaped by the main sentence and named by sentence elements. Dependent compound sentences in Turkish in Azerbaijan are separated as; mübteda budag cümlesi, haber budag cümlesi, tamamlıg budag cümlesi, teyin budag cümlesi, zerflik budag cümlesi, goşulma budag cümlesi. In the study, different and similar aspects of the compound sentence structures in both dialects will be analyzed based on the samples extracted from literary texts.

PDF

___

Abdullayev, Elövset (1964). Müasir Azerbaycan Dilinde Tabeli Mürekkeb Cümleler, Bakü, Azerbaycan Devlet Pedagoji Edebiyatı Neşriyatı.
Abdullayev, Elövset (1974). Müasir Azerbaycan Dilinde Tabeli Mürekkeb Cümleler. Bakü, Maarif.
Abdullayev, Elövset; Seyidov, Yusif ve Hesenov, Ağamalı (2007). Müasir Azerbaycan Dili. IV hisse. Sintaksis, Bakü, Serg-Gerb.
Ahundov, Mirze Feteli (2005). Seçilmiş Eserleri. I cilt, Bakü, Şerq- Qerb.
Akbaba Ergönenç, Dilek (2013). Nogay Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki Cümlelerin Bağlanma Şekilleri Bakımından Karşılaştırılması, Prof. Dr. Leyla Karahan Armağanı, Akçağ Yayınları, s. 113-131.
Akbayır, Sıddık (2013). Eğitim Fakülteleri İçin Cümle ve Metin Bilgisi (Okuma, Anlama, Yorumlama, Çözümleme), Ankara, Pegem Akademi.
Akengin, Yahya (2013). Bir Semaverlik Muhabbet, II Baskı, Ankara, Akçağ Yayınları.
Alışova-Demirdağ, Elza (2016). Çağdaş Azerbaycan Türkçesinde Yardımcı Cümle Ögesi Teyin ve Türkiye Türkçesinde Karşılığı Üzerine Bir Araştırma , International Journal of Innovative Research in Education, Volume 03, Issue 1, s. 19-24. DOI: https://doi.org/10.18844/ijire.v3i1.469,
Alışova-Demirdağ, Elza (2018). Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Kelime Gruplarının Tasnifi Üzerine, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 6, Sayı 15, s. 139-159, ISSN: 147-8872. http://www.turukdergisi.com, Doi Number: http://dx.doi.org/10.12992/TURUK575
Anar, Rza (1981). Beşmertebeli Evin Altıncı Mertebesi, Bakü, Qanun Neşriyatı.
Atabay, Neşe; Sevgi, Özel & Çam, Ayfer (2003). Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, İstanbul, Papatya Yayıncılık. Atalar Sözü ve Meseller (2015). Bakü: Altun Kitab.
Ekrem, Ayan (2011). Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Birleşik Cümle Yapılarının Karşılaştırılması, Turkish Studies – İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter, p.645-651, DOI Number: 10. 7827/TurkishStudies.2064, ANKARA-TURKEY.
Azerbaycan Destanları (2005). Koroğlu IV cilt, Bakü: Lider Neşriyatı. Azerbaycan Nağılları (2005). V, Bakü: Lider Neşriyatı.
Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası (2006). Azerbaycan dilinin izahlı lügati, IV. C, Bakü, ŞerqQerb.
Banguoğlu, Tahsin (2007). Türkçenin Grameri, 8. Baskı, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TDK Yayınları.
Beserek, Ahmet (1991). Türkçede Cümle Yapısı, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Beyatlı, K. Yahya (2004). Kendi Gök Kubbemiz, 4. Baskı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
Biray, Hikmet & Biray, Nergis(1999). Türkmen Türkçesiyle Türkiye Türkçesinin Sentaks Bakımından Karşılaştırılması Üzerine Bir Deneme, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Dr. Himmet Biray Özel Sayısı, Ankara, s. 22-45.
Biray, Nergis (2007), Türkiye Türkçesi ile Kırgız Türkçesindeki Cümlelerin Unsurları Bakımından Karşılaştırılması , Dil Araştırmaları Dergisi, C. I, S. I, Güz, s. 155-173.
Cabbarlı, Cefer (2005). Seçilmiş Eserleri, I Cilt, Bakü, Serq Qerb.
Cabbarlı, Cefer (2005). Seçilmiş Eserleri, II Cilt, Bakü, Serq Qerb.
Cabbarlı, Cefer (2005). Seçilmiş Eserleri, III Cilt, Bakü, Serq Qerb.
Celal, Mir (2008). Seçilmiş Eserleri, II Cilt, Bakü, Çaşıoğlu.
Delice, H. İbrahim (2012), Yapı Açısından Cümle Sorunu . Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3 Summer, p. 871- 876, DOI Number: 10. 7827/TurkishStudies.2953, ANKARA-TURKEY
Delice, H. İbrahim (2012). Türkçe Sözdizimi, İstanbul, Kitabevi.
Demir, Nurettin & Yılmaz, Emine (2010), Türk Dili El Kitabı, Ankara, Grafiker Yayınları.
Demirdağ, Elza (2014). Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinde cümle ögelerinin karşılaştırılması üzerine. Əli Bəy Hüseynzadənin 150 və akademik Məmmədağa Şirəliyevin 105 illik yubileyleri şərəfinə keçirilən Sələflər və Xələflər I Beynəlxalq Simpoziumunun Materialları 22-24 OKTYABR, Bakü, s. 610-625.
Derviş, Suat (1991). Fosforlu Cevriye, Bakü, Elm Neşriyatı.
Dostoyevski, Mihail Fyodor (2004), Cinayet ve Ceza, Bakü, Önder Neşriyatı.
Deny, Jean (1941). Türk Dili Grameri, Çev.: Ali Ulvi Elöve, İstanbul.
Ediskun, Haydar (2007). Türk Dil Bilgisi, 11. Basım İstanbul, Remzi Kitabevi.
Eker, Süer (2010). Çağdaş Türk Dili, Ankara, Grafiker.
Erenoğlu, Neşe (2014). Türkiye Türkçesi ve Yeni Uygur Türkçesinin Söz Dizimi Karşılaştırılması Üzerine, The Journal of Academic Social Sciense Studies JASSS International Journal of Social Science, S. 24: s. 545-570.
Ergin, Muharrem (1997). Türk Dil Bilgisi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No.785
Ergin, Muharrem (2008). Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
Ersoy, Feyzi (2004). Çuvaş Türkçesiyle Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Ankara, s. 1075-1096.
Gencan, Tahir Nejat (2007). Dilbilgisi, Ankara, Tek Ağaç.
Gencevi, Nizami (2004). Leyli ve Mecnun, Bakü, Lider Neşriyatı.
Gülensoy, Tüncer (2000). Türkçe El Kitabı. Ankara, Akçağ.
Gülsevin, Gürer (1990). Türkçede –sA Şart Gerundimu ( Zarf-Fiil) Üzerine, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi. S. 467. Kasım, s. 276-279
Güneş, Sezai (2003). Türk Dili Bilgisi (Tarihi Gelişim, Ses, Ek, Kelime ve Cümle Bilgisi), Geliştirilmiş 7. Basım, İzmir, DEÜ Rektörlük Matbaası.
Güntekin, Reşat Nuri (2006). Dodaqdan Qelbe, Bakü, Serq- Qerb.
Güntekin, Reşat Nuri (2006). Çalıquşu, Bakü, Serq- Qerb.
Hacıbeyli, Üzeyir (2005). Secilmiş Eserleri, I cilt, Bakü, Şerq Qerb.
Hatipoğlu, Vecihe (1982). Türkçenin Söz Dizimi, Ankara, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Basımevi.
İlhan, Nadir (2009). Birleşik Cümle Kuruluşunda Şart Cümlesi ya da Zarf Grubu, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi UTEK 2007 Bildiriler Türkçenin Söz Dizimi, İstanbul, s. 253-260.
Karaağaç, Günay (2013). Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara, Akçağ.
Karahan, Leyla (1994). Türkçede Birleşik Cümle Problemi, Türk Dili/I, S. 505, Ocak. s. 19-23.
Karahan, Leyla (1999). –Sa/Se Eki Hakkında, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 467. Kasım, s. 471-474
Karahan, Leyla (2000). Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları Üzerine, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, C. II. S. 583, Temmuz, s. 16-23.
Karahan, Leyla (2013). Türkçede Söz Dizimi, (19. Baskı) Ankara, Akçağ Yayınları.
Karaörs, Metin(1999a). Türkiye Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesinin Kelime Grupları, Cümle Çeşitleri (Sentaks) Bakımından Karşılaştırılması, TDAY- Belleten, Ankara, TDK Yay.
Karaörs, Metin (1999b). Türkiye Türkçesi ile Kazak Türkçesinin Kelime Grupları, Cümle ve Cümle Çeşitleri (Sentaks) Bakımından Karşılaştırılması, 3. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Ankara, TDK Yay.
Karaörs, Metin (2005). Türk Lehçelerinde Karşılaştırmalı Şekil ve Cümle Bilgisi (Cümle Tahlilleri) Ankara, Akçağ Yayınları.
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri (2008). Yaban, 57 Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları.
Kazımov, Gazanfer (2000). Müasir Azerbaycan Dili, Sintaksis, 5. Basım, Bakü, Elm ve Tehsil.
Kazımov, Gazanfer (2010). Müasir Azerbaycan Dili, Bakü, Elm ve Tehsil.
Kerimoğlu, Caner (2014). Türkiye Türkçesi ve Tatar Türkçesinin Karşılaştırmalı Söz Dizimi, Ankara, TDK Yayınları.
Korkmaz, Zeynep (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları.
Kükey, Mazhar (1975). Türkçenin Sözdizimi, Ankara, Kardeş Matbaası.
Mehmedoğlu, Alaeddin (1999). Bağımlı Birleşik Cümleler Üzerine. Türk Dili, Mart, S 567, s. 22-229.
Mehmedoğlu, Alaeddin (2006). Türkiye Türkçesinde Cümle Ögelerine Yeni Bir Bakış, İstanbul, Değişim Yayınları.
Mehmedoğlu, Alaeddin (2009). Türkiye Türkçesinde Karışık Türlü Bağımlı Birleşik Cümle, Turkish Studies – İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/3 Spring, s. 1500-1540, DOI Number: 10. 7827/TurkishStudies.741, ANKARA-TURKEY
Memmedquluzade, Celil (2004). Eserleri I cilt, Bakü, Önder Nesriyatı.
Mirzezade, Hadı (1968). Azerbaycan Dilinin Tarihi Sentaksisi, Bakü, Maarif Neşriyatı.
Mirzezade, Hadı (1990). Azerbaycan Dilinin Tarihi Grameri, Bakü, Maarif Neşriyatı.
Kahraman, Tahir (2001). Çağdaş Türkiye Türkçesi Dilbilgisi (Sesler, Ekler, Kelimeler, Sözdizimi, Cümle ve Anlatım Bozuklukları, Ankara, Dumat Basımevi.
Özkan, Mustafa & Sevinçli, Veysi (2012). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi (Kelime Çözümlemeli), İstanbul.
Rüstemov, Resul; Şireliyev, Memmedağa & Budagova, Zerife (1959). Azerbaycan Dilinin Gramatikası, II. Sintaksis, Bakü, Azerbaycan SSRİ Elmler Akademiyası Neşriyatı.
Safa, Peyami (2014), Fatih- Harbiye. Ankara, Ötüken Neşriyat.
Seyidov, Yusuf; Abdullayev, Elövset & Memmedli, Nadır (2014). Azerbaycan Dilinin Funksional Grammatikası: Söz Birleşmeleri, Tabeli Mürekkeb Cümleler, Frazeologiya, IV. Cilt, Bakü, Presige Çap Evi.
Seyfettin, Ömer (2003). Bütün Eserleri 4, Ankara, Bilgi Yayınları 95.
Savran, Hülya (1999). Birleşik Cümle Üzerine, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, S 568. Nisan, s. 325-330.
Şimşek, Rasim (1987), Örneklerle Türkiye Sözdizimi (Tümceler, Belirtme Öbekleri, Çözümleme), Trabzon, Kuzey Matbaacılık ve Ambalaj A.Ş.
Tanreverdi, Ezizhan (2017). Azerbaycan Dilinin Tarihi Grameri, Bakü, Elm ve Tahsil.
Tosun, İbrahim; Koç, Ali (2014). Yapı Bakımından Tümce Türleri ve Yan Tümce. Turkish Studies – İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer, p. 969-990, DOI Number: 10. 7827/TurkishStudies.7260, ANKARATURKEY
Vurgun, Semed (2005). Seçilmiş Eserleri, I cild, Bakü, Şerq- Qerb.
Yaman, Ertuğrul (1996) Türkiye Türkçesine Göre Özbek Türkçesindeki Söz Dizimi Farklılıkları Üzerine, 3. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 1996, Ankara, s. 1235-1240.
Yaman, Ertuğrul (2000). Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması, Ankara, TDK. yay.
Yörük, Yaşar (1985). Örnekli, Uygulamalı Cümle Bilgisi, Ankara, Eğitim Yayınları.