TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA ÖN SES /y-/ TÜREMESİ

Bir ses hadisesi olarak türeme, asıl kelimede olmadığı halde, kelime başında veya içinde türeyen ses olarak tanımlanır. Ses türemelerinin sebepleri çeşitlidir. Ancak genel olarak seslerin birbirleriyle etkileşimi ve söyleyiş kolaylığı ile meydana gelir. Ön ses /y-/ türemesi Türkçede bilinen, çokça örnekleri olan bir ses olayıdır. Daha çok /ı/ ve /i/; nadiren diğer ünlülerin önlerinde türeyen /y-/ ile ilgili örneklere Türkçenin ilk yazılı kaynaklarında rastlanılır: AT *?-, ?d- 'göndermek' > Kök. yıd- ; ETT yid- (Krş. Krh. ?d(DLT); Yak. ?t-); AT *?lppagut ~ ilpagut, Kök. yılpagut 'yiğitler, alpler" Talat Tekin'in "Türk Dillerinde Ön Sesde y- Türemesi" adlı çalışması /y-/ türemesinin Türkçenin daha sonraki tüm tarihî ve çağdaş lehçelerinde de görüldüğünü ortaya koymuştur. Ön ses /y-/ türemesinin Türkiye Türkçesi ağızlarında da örnekleri vardır. Çalışmanın ilk amacı bu örnekleri listeleyebilmektir. Bir ön çalışma ile yiye "sahip", yirinti "çatlak", yiri "iri", yılgın "serap", yacanmak/yecanmak "korkmak, ürkmek, çekinmek", yu?u "uyku", yüvez "üvez", yiz "iz", yığlamak "ağlamak", y?ri "utanmaz", yege/yige "eğe", yendürmek "indirmek", yaldatmak "aldatmak" vb. ve yıbrı? (Ar.) "ibrik", yırgat (Rum.) ırgat, yesir (Ar.) "esir" vb. gibi alıntı kelimelerde ön ses /y-/ türemesi tespit edilebilmiştir. Çalışmanın ikinci amacı ise bu türemelerin sebeplerini bulmaktır. İlk bakışta ön ses /y-/ türemesinin şu üç durumda ortaya çıktığını söylenebilir: 1. Uzun ünlülerin kısalmasıyla 2. Sandhi türemelerle 3. Söz başı zayıf/vurgusuz ünlülerin ses değerlerinin korunmasıyla Çalışma bu ilk tespitlerden hareketle Türkiye Türkçesi ağızlarındaki /y-/ türemesi örneklerini listelemeyi ve türemenin sebeplerini tespit etmeyi amaçlamaktadır

ANAPTYXIS OF /y-/ IN TURKEY TURKISH DIALECTS

Anaptyxis is defined as a sound which originally does not belong to a word, but occures by a derivation in any part of a word. The reasons for anapyxis are devirse, but mostly they occure by interactionn of sounds and effortlesness of pronunciation. Anaptyxis of initial /y-/ is a typical sound event which occures a lot in Turkish. The examples of prohhesis /y-/, derived mostly in front of the /ı/ and /i/ and rarely the other vocals, can be seen at very first written texts of Turkic: A.T *ī-, īd- ‘to send’ > Kök. yıd- ; ETT yid- (Krş. Krh. īd- (DLT); Yak. īt-); AT *ālppagut ~ ilpagut, Kök. yılpagut ‘brave men”. ‘Anaptyxis of /y-/ in Turkic Languages’, a work by Talat Tekin, shows us that anaptyxis of /y-/ can be seen in latter historical periods of Turkic and modern Turkic dialects. Anaptyxis of /y-/ can be seen in Turkey Turkish dialects also. The first aim of this study is to list these examples. By a prestudy the examples of yiye “owner”, yirinti “cracked”, yiri “huge”, yılgın“mirage”, yacanmak/yecanmak “to be afraid, to hang back”, yuħu “sleep”, yüvez “rowan”, yiz “iz”, yığlamak “to cry”, yēri “barefaced”, yege/yige “riffler”, yendürmek “to lower down”, yaldatmak “to cheat” vb. ve yıbrıħ (Ar.) “kettle”, yırgat (Rum.) laborer, yesir (Ar.) “slave” etc. are determined. The second aim of the study is to sind out the reosans of these derivation. The reasons of anaptyxis -/y-/ can be listed as follows: 1.Shortening of long vowels 2. Sandhi derivation 3. The protection of sound value of initial atonic vocals This study aims to list the examples of anaptyxis /y-/ and to find out its resons the first determinations. Keys Words: Derivation, initial sound, the foneme /y-/ Turkey Turkish dialects

PDF

___

ALİBEKİROĞLU, Sertan (2013), “Türkçede Ön Ses y / Initial Phonem y In Turkish” TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 8/1, Summer 2013, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4464 p. 685-710.
BÖLÜK, Ramazan (2012), Serik Ağzı, Serik Kaymakamlığı Kültür Yay., İstanbul.
BURAN, A., Oğraş, Ş.(2003), Elazığ İli Ağızları, Elazığ Kültür Kurultayı Yay., Elazığ.
BURAN, A., İlhan, N. (2008), Elazığ Yöresi Söz Varlığı, TDK Yay., Ankara.
BURAN, Ahmet (2013), “Türkiye Türkçesi Ağızlarında –r-/-r Türemesi”, Bengü Beläk Ahmet Bican Ercilasun Armağanı (Ed. Bülent Gül), TKAE Yay., s.183-192, Ankara.
ERDEM, M. Dursun (2008), “Anadolu Ağızlarında Görülen Birincil Ünlü Uzunlukları Üzerine/ On Original Long Vowels In Anatolian Dialects” TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308- 2140, Volume 3/3, Spring 2008, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.350 p. 502-562.
ERDEM, M.D., BÖLÜK, R. (2011), Antalya ve Yöresi Ağızları, Turkish Studies Puplication, Ankara.
ERDEM, M.D., KİRİK, E. (2011), Kahramanmaraş ve Yöresi Ağızları, Turkish Studies Puplication, Ankara.
ERDEM, M.D., DAĞDELEN, G. (2012), Karabük ve Yöresi Ağızları, Karabük Valiliği Yay., Karabük.
ECKMANN, J., (1988), “Türkçede d, t ve n Seslerinin Türemesi, TDAY- Belleten 1955, TDK Yay., s.11-23, Ankara.
ERTEN, Münir (1994), DiyarbakırAğzı ,TDKYay., Ankara.
GABAİN, A.von (2007), “Türk Dillerinin Tipik Özellikleri / Peculiarities Of The Turkic Languages” (Çev. Mevlüt Gültekin), TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 2/2, Spring 2007, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.73 p. 307-327. Derleme Sözlüğü (1963-1982), C. I-X11, TDK Yay., Ankara.
GEMALMAZ, Efrasiyap(1995), ErzurumİliAğızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), TDK Yay., Ankara.
GÖNEN, Mehmet Emin (2003), Van Gölü Kuzey Havzası Ağızları, Dicle Ü. Sosyal Bilimler Enst. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Diyarbakır.
GÜLSEVİN, Gürer (2003). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında # h Sesi Üzerine”, TDAY-Belleten 2001/I-II, TDK Yay., 129-146¸ Ankara.
GÜLSEVİN, Gürer (2005), “Ağız Araştırmalarımızda Yaygınlaşmış Yanlışlıklar (3): “üzüm/yüzüm; öllük/höllük” türeme mi düşme mi?” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Journal Of Turkish World Studies C. V, S. 2, Kış 2005, s. 207-213.
GÜNŞEN, Ahmet (2000), Kırşehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara.
GÜNAY, Esra Gülin (2008), Adıyaman- Merkez, Kahta, Gerger, Samsat Yöresi Ağzı, Fırat Ü. Sosyal Bilimler Enst., (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ.
İLERİ, Canan (2008), Eskişehir İli Mihalıççık İlçesi ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara.
KALAY, Emin (1998), Edirne İli Ağızları, TDK Yay., Ankara.
KARADAĞ, Sibel (2001). Dalaman Ağzı, Muğla Ü. Sosyal Bilimler Enst. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla.
KİBAR, Osman (1998), Biga Yöresi Ağızları, Çanakkale On Sekiz Mart Ü., Sosyal Bilimler Enst. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale.
KOÇ, Aylin (2010), “Kelime Sonunda Ünsüz Türemesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.28, Selçuk Ü. Yay., s.47-67, Konya.
KORAŞ, Hikmet (1992), Karaman ve Yöresi Ağızları, Erciyes Ü. Sosyal Bilimler Enst. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri.
KORKMAZ, Zeynep (1994), Nevşehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara.
KÜÇÜKER, Paki (1988), Bingöl Merkez İlçe ve Köyleri Ağızları (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), F.Ü. Sosyal Bilimler Enst., Elazığ.
ÖZÇELİK, S., Boz, E. (2001), DiyarbakırİliÇüngüşveÇermikYöresiAğzı, TDK Yay., Ankara.
ÖZKAN, İbrahim Ethem (1994), Ardanuç ve Yöresi Ağızları, Erciyes Ü. Sosyal Bilimler Enst. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri.
SAĞIR, Mukim (1995), Erzincan ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara.
ŞAHİN, Hatice (2012), “Türkiye Türkçesindeki Bazı Kelimelerin Başındaki y Sesinin Düşme mi Türeme mi Yaşadığına Dair”, 5. Uluslar arası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, 19-22 Aralık 2012, Denizli.
TEKİN, Talat (1994), “Türk Dillerinde Ön Seste y Türemesi”, Türk Dilleri Araştırmaları 4, s. 51-66, Ankara.
YELOK, Veli Savaş (1999), Divriği Merkez İlçe Ağzı, Gazi Ü. Sosyal Bilimler Enst. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
YILDIRIM, Faruk (1999), Çukurova Ağızları- Adana ve Osmaniye İlleri, Çukurova Ü. Sosyal Bilimler Enst. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Adana.