TUNA VİLÂYETİ’NDE NÜFUS VE DEMOGRAFİ

1864 yılında kurulan Tuna Vilâyeti, Rusçuk, Varna, Tulça, Vidin, Tırnova, Sofya ve Niş sancaklarından oluşuyordu. Tuna Vilâyeti'nde nüfusun ana bileşenini Bulgarlar ve Türkler teşkil ediyordu. Ayrıca, çeşitli Müslim ve Gayrimüslim gruplar mevcuttu. 1855-1864 arasında bu bölgede 250.000-300.000 dolayında Kırım ve Kafkas muhaciri iskân edilmişti. Muhacirler hariç müstakbel Tuna Vilâyeti bölgesinde 18591860'da 569.868 (%34,68) Müslüman ve 1.073.496 (%65,32) Gayrimüslim nüfus yaşıyordu. Kuyûd-ı Atîk'e göre 1865'de, Niş Sancağı dışında, Tuna Vilâyeti'nde kadınlar dâhil 658.600 (%40,51) Müslüman ve 967.058 (%59,49) Gayrimüslim mevcuttu. Tuna Vilâyeti'nde 18651874 yılları arasında yapılan emlâk ve nüfus tahrirleri Osmanlı Devleti'nde modern nüfus sayımlarının öncülerinden biridir. 1865'den itibaren şehir ve kasabalarda yapılan sayımlarda kadınlar da kaydedilmiştir. Köylerdeki nüfusun sayımına ise ancak 1869 yılında başlanmıştır. Niş Sancağı, 1869-1874 yılları arasında Prizren Vilayeti'ne bağlanmıştır. Tuna Vilâyeti Salnâmelerinde bazı eksiklik ve tutarsızlıklar, baskı ve hesaplama hataları olduğu halde, 1291 Salnâmesi dışında, nüfus oranları ve demografik dağılım güvenilirdir. Osmanlı istatistiklerine göre Rusçuk, Varna ve Tulça sancaklarında Müslümanlar, diğerlerinde ise Gayrimüslimler çoğunluktaydı. Ayrıca, Gayrimüslimlerde hane başı nüfus ortalaması ve nüfus artış hızı Müslümanlardan daha yüksekti. 1873'de Tuna Vilâyeti'nde şehirli nüfus oranı %17,96 idi. 1874 Ekim'inde tamamlanan Tahrir-i Cedid'e göre Niş Sancağı hariç, Tuna Vilâyeti'nde 963.596 (%42,22) Müslüman ve 1.318.506 (%57,78) Gayrimüslim nüfus mevcuttu. Niş Sancağı ile birlikte ise vilâyetin nüfusu 1874'de 1.055.650 (%40,68) Müslüman ve 1.539.278 (%59,32) Gayrimüslim olmak üzere 2.594.928'e ulaşmıştı. 1876'da Sofya ve Niş sancakları Tuna Vilâyeti'nden ayrılarak Sofya Valiliği kuruldu. 1877'de ise Sofya Sancağı Edirne Vilâyeti'ne, Niş Sancağı da Kosova Vilâyeti'ne bağlandı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi'nden önce bölgede en az 1.100.000 dolayında Türk ve Müslüman, 1.700.000 dolayında Gayrimüslim nüfus yaşıyordu. Ancak, savaş yalnızca Tuna Vilâyeti'nde değil, aynı zamanda Şarkî Rumeli'de de demografik dengeleri değiştirdi ve her iki bölgede Türk ve Müslüman nüfusun önemli bir kısmını ölüm ve göç suretiyle tasfiyesine yol açtı

POPULATION AND DEMOGRAPHICS IN THE DANUBE PROVINCE (1864-1877)

The Danube Province, which was founded in 1864, consisted the sanjaks (subprovinces) of Ruse, Varna, Tulcea, Turnovo, Vidin, Sofia and Nish. The main components of the population of the Danube Province were Bulgarians and Turks. There were also other Muslim and non-Muslim groups. Before the establishment of the Danube Province, some 250.000-300.000 Muslim immigrants from Crimea and Caucasus had been settled in this region from 1855 to 1864. There were 569.868 (34,68%) Muslims, apart from the immigrants and 1.073.496 (65,32%) non-Muslims in 1859-1860 in the area of the future Danube Province. According to the Old Register of 1865, 658.600 (40,51%) Muslims and 967.058 (59,49%) non-Muslims, including females, were living in the province except Nish sanjak. The property and population censuses made between 1865 and 1874 in the Danube Province were one of the first modern censuses in the Ottoman Empire. Female population was also registered in the censuses in cities and towns beginning in 1865. The registration of property and population in the villages was started in 1869. Nish sanjak, became the part of the Prizren Vilayet between 1869 and 1874. Although the data given in the Yearbooks of the Danube Province have some incompleteness and inconsistencies as well as misprinting and calculation mistakes, the population ratios and demographic distribution are reliable, except the Yearbook of 1291. According to of the Tahrir-i Cedid (New Census) completed in October 1874, there were 963.596 (42,22%) Muslims and 1.318.506 (57,78%) non-Muslims in the Danube Province excluding Nish sanjak. In addition, the entire population of the province, together with the sanjak of Nish, reached the number of 2.594.928 including 1.055.650 (40,68%) Muslims and 1.539.278 (59,32%) non-Muslims in 1874. The Ottoman statistics show that the Muslims were in majority in the sanjaks of Ruse, Varna and Tulcea, while the non-Muslims were in majority in other sanjaks. Besides, average population per household and the population growth rate of non-Muslims were higher than those of Muslims. In 1873, 17,96% of the population of the province were living in the urban areas. Sofia and Nish sancaks were separated from the Tuna Vilayet and the detached Sofia Province was founded in 1876. However, Sofia and Nish sancaks were annexed to Adrianople and Kosovo vilayets respectively in 1877. At least 1.100.000 Muslims as well as 1.700.000 non-Muslims lived in this region before the Russo-Turkish War of 1877-1878. However, the war changed the demographic situation deeply not only in the Danube Province, but also in the Eastern Rumelia and exterminated almost half of the Turkish and Muslim population by death or migration in both regions

PDF

___

1) Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA): Cevdet-Dâhiliye (C.DH)
Dâhiliye Nezâreti, Mektubî Kalemi (DH.MKT) İrâde-Dâhiliye (İ.DH)
İrâde-Meclis-i Mahsus (İ.MMS)
İrâde-Meclis-i Vâlâ (İ.MVL)
İrâde-Şûrâ-yı Devlet (İ.ŞD)
Maliye Nezâreti, Cerîde Odası Defterleri (ML.CRD.d)
Meclis-i Vâlâ (MVL),
Sadâret Mektubî, Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM)
Şûrâ-yı Devlet (ŞD)
Yıldız, Esas Evrakı (Y.EE)
Fond 1 (Tsarigrad/İstanbul)
Fond 20 (Varna)
Fond 22 (Dobriç/Hacıoğlu Pazarcık)
Fond 25 (Provadiya/Pravadi)
Fond 26 (Vidin)
Fond 30 (Kula/Adliye)
Fond 31 (Lom)
Fond 32 (Oryahovo/Rahova)
Vidin pred-fond (VD)
British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, Part I, From the mid-nineteenth century to the First World War, Series B, The Near and Middle East, 1856-1914, Vol. I, The Ottoman Empire and the Balkans, 1856-1875, Ed.
David Gillard, University Publications of America, [Frederick, Md.], 1984.
Düstûr, Defa-i Sânîye, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1282.
Prizren Vilâyeti Salnâmesi, Defa 1, Sene 1290, Prizren Vilâyeti Matbaası, Prizren 1290.
Prizren Vilâyeti Salnâmesi, Defa 2, Sene 1291, Prizren Vilâyeti Matbaası, Prizren 1291.
Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 32, Sene 1294, Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, İstanbul 1294.
Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 33, Sene 1295, Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, İstanbul 1295.
Salnâme-i Vilâyet-i Edirne, Defa 8, Sene 1294, Vilâyet Matbaası, Edirne 1294.
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 1, Sene 1285, Tuna Vilâyeti Matbaası, Rusçuk 1285.
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, Tuna Vilâyeti Matbaası, Rusçuk 1286.
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, Matbaa-i Vilâyet-i Tuna, Rusçuk 1290.
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 7, Sene 1291, Matbaa-i Vilâyet-i Tuna, Rusçuk 1291.
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, Matbaa-i Vilâyet-i Tuna, Rusçuk 1292.
Takvim-i Vekâyi Tuna Gazetesi
Ahmed Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, Yay. Haz. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980.
(Ahmed) Cevdet Paşa, Tezâkir: 21-39, Yay. Haz. Cavid Baysun, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991.
AKARLI, Engin Deniz, Ottoman Population in Europe in the 19th Century Its Territorial, Racial, and Religious Composition, Thesis (M.A.), University of Wisconsin, Madison, 1972.
AKBAYAR, Nuri, “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Nüfusu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 5, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 1238-1248.
Ali Haydar Midhat (nşr.), Midhat Paşa: Hayat-i Siyâsiyesi, Hidemâtı, Menfâ Hayatı, Birinci Kitab: Tabsıra-i İbret, Hilal Matbaası, İstanbul 1325.
ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997.
AYDIN, Mahir, Osmanlı Eyaletinden Üçüncü Bulgar Çarlığına, Kitabevi, İstanbul 1996.
AYDIN, Mahir, Şarkî Rumeli Vilâyeti, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.
AYDIN, Mahir, “Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri, Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 1990, s. 81-106.
AYDIN, Mahir, “Vidin Bulgarları’nın Rusya’ya Göç Ettirilmeleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 53, Nisan 1988, s. 67-79.
BEHAR, Cem, “Osmanlı Nüfus İstatistikleri ve 1831 Sonrası Modernleşmesi”, Osmanlı Devletinde Bilgi ve İstatistik, Derl. Halil İnalcık- Şevket Pamuk, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 2000, s. 61-72.
BEHAR, Cem, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, Tarihi İstatistikler Dizisi, Cilt 2, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1996.
BERBER, Ferhat, “19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler”, Karadeniz Araştırmaları, S. 31, Güz 2011, s. 17-49.
ÇELİK, Mehmet, Balkanlar’da Tanzimat: Midhat Paşa’nın Tuna Vilayeti Valiliği, 1864-1868, Libra Kitap, İstanbul 2010.
ÇİMEN, Adnan, “Sayım, Kayıt Düzeni ve Teşkilatlanma Açısından Osmanlıda Nüfus Hizmetleri”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.14, S. 3, 2012, s. 183-216.
DANAİLOF, G. Th., Bulgaristan Nüfus İstatistiklerine Aid Tetkikler, Almancadan Türkçeye Hulâsa Eden: İbrahim, Başvekâlet Matbaası, Ankara 1937.
DANAİLOV, Georgi T., İzsledvaniya vırhu Demografiyata na Bılgariya, Bılgarska Akadamiya na Naukite, Sofiya 1930.
De JONG, Frederick, “The Turks and Tatars in Romania: Materials Relative to their History and Notes on Their Present-day Condition”, Turcica, Vol. XVIII, 1986, pp. 165-189.
DOBREVA, Margarita, “Circassian Colonization in the Danube Vilayet and Social Integration (Preliminary Notes)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) , S. 33, Bahar 2013, s. 1-30.
DRAGANOVA, Slavka, Tuna Vilayeti’nin Köy Nüfusu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006.
DRAGANOVA, Slavka, “Yeni Bulunan Tuna Vilâyeti’nin Nüfusuna Ait Emlak ve Vergi Defteri”, Uluslararası Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu, 11-13 Mayıs 2005, Eskişehir, Bildiriler Kitabı, Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir 2005, s. 207- 216.
EMİNOV, Ali, “Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans”, Nationalities Papers, Vol. 28, No. 1, 2000, pp. 129-164.
ELİBOL, Numan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfus Meselesi ve Demografi Araştırmaları”, Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, C. 12, S. 2, 2007, s.135-160.
FISHER, Alan W., “Emigration of Muslims from the Russian Empire in the Years after the Crimean War”, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, Vol. 35, No. 3, 1987, pp. 356-171.
GOPČEVİĆ, Spiridion, Bulgarien und Ostrumelien. Mit besonderer Berücksichtigung des Zeitraumes von 1878-1886, nebst militärischer Würdigung des serbo-bulgarischen Krieges, B. Elischer, Leipzig 1886.
GÖZLER, Kemal, “XV ve XVI’ncı Asırlarda Lofça Pomak Köylerinin İlk Müslüman Sakinleri: 1479-1579”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 4–8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, III. Kısım, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2002, s. 1397-1437.
İPEK, Nedim, “Kafkaslar’daki Nüfus Hareketleri”, Türkiyat Mecmuası, C. 20, 1997, s. 273-313.
İPEK, Nedim, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1994.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, II. Baskı, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1997.
KARATAŞ, Ömer, “19. Yüzyılda Balkanlarda Kafkas Muhâcîrlerinin İskânı”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. XII, S. 2, Kış 2012, s. 355-388
KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çev. Bahar Tırnakcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
KARPAT, Kemal H., “By Way of Introducing This Issue: Bulgaria’s Methods of Nation BuildingThe Annihilation of Minorities”, International Journal of Turkish Studies, Vol. 4, No. 2, Fall/Winter, 1989, pp. 1-22.
KARPAT, Kemal H., “Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct. 1978, pp. 237-274.
KAYA, Alp Yücel ve TERZİBAŞOĞLU Yücel, “Tahrir’den Kadastro’ya: 1874 İstanbul Emlak Tahriri ve Vergisi: Kadastro tabir olunur tahrir-i emlak”, Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar, S. 9 (249), Güz 2009, s. 7-56.
KELEŞ, Erdoğan, “Kırım Savaşı’ndan Sonra Gelen Muhacirlerin Menteşe Sancağı’nda İskânı”, Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol. 4, No. 8, Fall 2009, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.995, pp. 1166-1188.
KESKİOĞLU, Osman, Bulgaristan’da Türkler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1985.
KILIÇ, Selda, “1864 Vilâyet Nizamnamesinin Tuna Vilâyetinde Uygulanması ve Mithat Paşa”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 24, S. 37, 2005, s. 99-111.
KIRIMLI, Hakan, “Emigrations from the Crimea to the Ottoman Empire during the Crimean War”, Middle Eastern Studies, Vol. 44, No. 5, 2008, pp. 751-773.
KIZILKAYA, Oktay - Tolga AKAY, “Kafkasya Muhacirlerinin Suriye Vilayetine İskânı ve Karşılaşılan Zorluklar”, Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol. 8, No. 2, Winter 2013, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4567, pp. 137-152.
KOYUNCU, Aşkın, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde Şarkî Rumeli Nüfusu”, Avrasya Etüdleri, S. 44, 2013-2, s. 177-208.
KOYUNCU, Aşkın, “Balkan Savaşları Sırasında Pomakların Zorla Tanassur Edilmesi (1912- 1913)”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osman lı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 33, Bahar 2013, s. 139-196.
KOYUNCU, Aşkın, “Bulgaristan’dan Göç ve Türk Varlıklarının Tasfiyesi (1877-1908)”, Balkanlar ve Göç (The Balkans and Mass Immigration) , Ed. Ali Fuat Örenç-İsmail Mangaltepe, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 525-558.
KOYUNCU, Aşkın, Balkanlarda Dönüşüm, Milli Devletler ve Osmanlı Mirasının Tasfiyesi: Bulgaristan Örneği (1878-1913), Basılmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ankara 2005.
KOYUNCU, Aşkın, “Balkanlarda Kültürel Değişim: Bulgaristan Örneği (1878-1913)”, Avrasya Etüdleri, S. 25, Sonbahar-Kış 2003, s. 47-74.
KÖKSAL, Osman, “XIX. Yüzyıl Ortalarında Şumnu’daki Gayrimüslim Sekenenin Demografik, Sosyo-Ekonomik Görünümü”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 6, S. 2, 2005, s. 185-213.
KÖKSAL, Osman, “Tanzimat Sonrası Bulgaristan’a Yönelik Bazı Islahat Faaliyetleri ve Tuna Vilâyeti’nin Kuruluşu”, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 2, Ağustos 2003, Yıl. 1, s. 59-70.
KÖSE, Osman, “Bulgaristan Emareti ve Türkler (1878–1908)”, Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308- 2140, Vol. 1, No. 2, Fall 2006, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.26, pp. 259-302.
McCARTHY, Justin, Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanlarına Karşı Yürütülen Ulus Olarak Temizleme İşlemi, 1821-1922, Çev. Bilge Umar, İnkılâp Kitapevi, İstanbul 1998.
MUTLU, Servet, “Late Ottoman Population and Its Ethnic Distribution”, Nüfusbilim Dergisi, C. 25, 2003, s. 3-38.
ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
ORUÇ, Hatice, “Sırbistan’dan Vidin’e Müslüman Göçleri (1862-1865)”, Kültürlerarası Kavşakta Bulgaristan ve Türkiye: Uluslararası Dil, Tarih ve Edebiyat Sempozyumu-II, Bildiri Kitabı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2013, s. 103-114.
Osmanlı İdaresinde Kıbrıs (Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 43, Başbakanlık Basımevi, Ankara 2000.
ÖZKAN, Ayşe, “Kanlıca Konferansı Sonrasında Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmaları ve Osmanlı Devleti’nin Sırbistan’dan Çekilişi (1862-1867)”, Akademik Bakış, C. 5, S. 9, Kış 2011, s. 123-138.
PALAİRET, Michael, Balkan Ekonomileri, 1800-1914: Kalkınmasız Evrim, Çev. Ayşe Edirne, Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2000.
PETROV, Milen V., Tanzimat for the Countryside: Midhat Paşa and the Vilayet of Danube, 1864- 1868, Ph.D. Thesis, Princeton University, 2006 (UMI No. 3223822).
PINSON, Mark, “Russian Policy and the Emigration of the Crimean Tatars to the Ottoman Empire, 1854-1862”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, C. 1, 1972, s. 37-56; C. 2-3, 1973- 1974, s. 101-114.
PINSON, Mark, “Ottoman Colonization of the Crimean Tatars in Bulgaria, 1854-1862”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1973, s. 1040-1058.
PINSON, Marc, “Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili after the Crimean War”, Études Balkaniques, Vol. 8, 1972, No. 3, pp. 71-85.
PUL, Ayşe, “1877–78 Osmanlı-Rus Savaşı Sonrası Beykoz’da Muhacirler İçin İskân Yeri Çalışmaları”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl 6, S. XV, Eylül 2013, s. 159-182.
RİZOFF, D., Die Bulgaren: in ihren historischen, ethnographischen und politischen Grenzen: [679 - 1917]; (atlas Mit 40 Landkarten) = The Bulgarians: in their historical, ethnographical and political frontiers = Les Bulgares: dans leurs frontières historiques, ethnographiques et politiques = Bulgarite v tehnite istoriçeski etnografiçeski i politiçeski granitsi, Wilhelm Greve, Berlin 1917.
SAYDAM, Abdullah, “Kırım ve Kafkasya’dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskân Siyaseti”, Osmanlı, C. 4, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 677-685.
SAYDAM, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri, (1856-1876), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997.
SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, “Yerel Yönetim Metinleri III: Tuna Vilâyeti Nizâmnâmesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, C. 5, S. 2, 1996, s. 67-81.
SHAW, Stanford J., “The Ottoman Census System and Population, 1831-1914”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct. 1978, pp. 325-338.
ŞAŞMAZ, Musa, “The Ottoman Censuses and the Registration Systems in the Nineteenth and Early Twentieth Centuries”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) , S. 6, 1995, s. 289-305.
ŞENTÜRK, M. Hüdai, Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850-1875), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.
ŞİMŞİR, Bilal N., Rumeli’den Türk Göçleri, Cilt II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989.
ŞİMŞİR, Bilal N., Bulgaristan Türkleri, Bilgi Yayınevi, Ankara 1986.
TANIR, Engin Deniz, The Mid-Nineteenth Century Ottoman Bulgaria from the Viewpoints of the French Travelers, A Thesis Submitted to the Graduate School of Social Sciences of Middle East Technical University, Ankara 2005.
TEPLOV, Vladimir, Materialı dlya statistiki Bolgarii, Trakii i Makedonii: s prilozheniem kartı raspredieleniya narodonaseleniya po vieroispoviedaniyam, Tip. i khromolitografiya A. Transhelia, S.-Peterburg, 1877.
TODOROV, Nikolaĭ, The Balkan City, 1400-1900, University of Washington Press, Seattle & London 1983.
TODOROV, Nikolaj, “The Balkan Town in the Second Half of the 19th Century”, Études Balkaniques, Vol. 5, 1969, No. 2, pp. 31-50.
TODOROVA, Maria N., Balkan Family Structure and the European Pattern: Demographic Development in Ottoman Bulgaria, Central European University Press, Budapest, New York 2006.
TODOROVA, Maria, “Population Structure, Marriage Patterns, Family and Household (According to Ottoman Documentary Material from Northeast Bulgaria in the 1860s)”, Études Balkaniques, Vol. 19, 1983, No. 1, pp. 59-72.
TURAN, Ömer, “1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Bulgaristan’dan Türk Göçü”, Balkanlar ve Göç (The Balkans and Mass Immigration), Ed. Ali Fuat Örenç-İsmail Mangaltepe, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 157-164.
TURAN, Ömer, “1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nın Bulgaristan’daki Türk Varlığına ve Mimarî Eserlerine Etkisi”, Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Sempozyumu, Şumnu, 17-19 Mayıs 2000: Bildiriler, C. 2, Ed. Azize A. Yasa - Zeynep Zafer, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 763-771.
TURAN, Ömer, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1998. UBICINI, M. A. - Pavet de Courteille, État présent de l’empire ottoman: Statistique, gouvernement, administration, finances, armée, communautés non musulmanes, etc. d’après le Salnâmèh (Annuaire impérial) pour l’année 1293 de l’égire (1875-76) et les documents officiels les plus récents, Dumaine, Paris 1876.
YİĞİT, Yücel, “Prizren Sancağı’nın İdarî Yapısı (1864–1912)”, History Studies, Vol. 2, No. 1, 2010, s. 114-146.
YÜKSEL, Hasan, “Osmanlı’da Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımına Göre Divriği’nin Demografik Yapısı”, Nüfusbilim Dergisi, C. 28-29, 2006-07, s. 73-89.