Tarihi Türk lehçelerinde renk adlandırmaları

Edebiyat, sosyoloji ve sanatın inceleme alanına giren renk kavramı ülke, coğrafya, iklim, yaşam tarzı, ekonomi, siyaset, düşünce ve inanç boyutunda toplumdan topluma farklılık gösterir. Son derece zengin, canlı, yaratıcı ve çeşitlilik gösteren bir renk kültürüne sahip olan Türkçede kültür ve medeniyet bağlamında renk kavramı da zamana bağlı olarak değişime uğramıştır. Tarihî Türk lehçelerindeki renk adlarını tasvirî bir yöntemle köken yönünden incelemeyi amaçlayan bu çalışmada Eski Türkçe, Orta Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesine ait belli başlı yazılı eserler incelenerek bunlarda yer alan renk adları tespit edilmiş ve renklerin özellikleri üzerinde durulmuştur. Pekiştirme, benzerlik ve isim-fiilden oluşturulmuş renk adlandırmaları ise var olan renklerle ilişkili oldukları için inceleme kapsamına dahil edilmemiştir.

Color namings referred to the historical Turkish dialects

The concept of colour, that takes place in the scope of literature, sociology and art, differs from a society to another on the subjects of climate, life-style, economy, politics, thought and belief. The rich, vivid, creative and variable concept of colour in Turkish language has been subjected to many changings in the course of time by the context of culture and civilization. This study referred to the Turkish dialects aimed at examining the names and the origins of the colors in a descriptive way. Meanwhile, some major written works belonging to the Old Turkish, Middle Turkish, Old Anatolian Turkish and Ottoman Turkish have been examined in detailed and the existing color names have been identified and emphasized. The namings in the shape of gerundial, reinforcement and similarities have not been included in this review as they are associated with the existing colors.

PDF

___

AHMETYANOV Rifkat (1998). Türkçe-Tatarca Sözlük, Kazan.
AKAR Ali (2006). “Renge Bağlı Yer Adlandırmalarında Muğla Örneği”, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 20:51-63.
AKDOĞAN Gülser ve Özgür Aydın (1995). “Renklerin Adlandırılması ve Dil-Gerçek Sorunu”, Dil Dergisi, 28:49-66.
AKSU Nurettin ve Ayfer Işık (1997). Türkiye Türkçesi-Kırgız Türkçesi Sözlüğü, MEB Yayınları, Ankara.
ALPAY Gönül (1972). “Yusuf Emiri‟nin Beng ü Çagır Adlı Münazarası”. TDAY Belleten, TDK Yayınları, Ankara, s.103-125.
ARAT Reşit Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig. C. I, TKAE Yayınları, Ankara.
ARAT Reşit Rahmeti (1959). Kutadgu Bilig. C. II, TKAE Yayınları, Ankara.
ARAT Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig. C. III, İndeks, Hazırlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce, TKAE Yayınları, Ankara.
ARAT Reşit Rahmeti (2006). Atabetü‟l-Hakayık, TDK Yayınları, Ankara.
ATA Aysu (1997). Kısasü‟l-Enbiyâ, Dizin, C. II, TDK Yayınları, Ankara.
ATA Aysu (1998). Nehcü‟l-Ferâdîs, Dizin-Sözlük, C. II, TDK Yayınları, Ankara.
ATALAY Besim (1970). Abuşka Lûgati veya Çağatay Sözlüğü, Ankara.
ATALAY Besim (1998a). Divanü Lûgati‟t-Türk Tercümesi, C. I, TDK Yayınları, Ankara.
ATALAY Besim (1998b). Divanü Lûgati‟t-Türk Tercümesi, C. II, TDK Yayınları, Ankara.
ATALAY Besim (1998c). Divanü Lûgati‟t-Türk Tercümesi, C. III, TDK Yayınları, Ankara.
GÖKDAĞ Bilgehan Atsız ve Seyfullah Türkmen (hzl.) (2004). Ed-Dürretü‟l-Mudiyye Fi‟l-Lugati‟t-Türkiyye, İshak Bin Murad, Akçağ Yayınları, Ankara.
AYVAZOĞLU Beşir (2001). “Çiçek ve Renk Adlarına Dair”, Türk Yurdu, Ankara,162-163 (21):62-65.
BANGUOĞLU Tahsin (1957). “Türkçede Benzerlik Sıfatları”. TDAY Belleten, TDK Yayınları, Ankara, s.13-27.
BAŞKAN Özcan (1970). “Türkiye Köy Adları Üzerine Bir Deneme”, TDAY Belleten, TDK Yayınları, Ankara, s. 237-251.
BATTAL Aptullah (1997). İbni Mühennâ Lûgati, TDK Yayınları, Ankara.
BAYRAKTAR Nesrin (2003). “Renk Adlarının Türkçenin Söz Varlığına Katkıları”, VIII. Uluslar Arası KIBATEK Edebiyat Şöleni, 16-20 Ekim 2003, Çanakkale.
BAYRAKTAR Nesrin (2004). “Kara ve Siyah Renk Adlarının Türkçedeki Kavram ve Anlam Boyutu Üzerine”, Tömer Dil Dergisi, 126: 56-77.
BAYRAKTAR Nesrin (2005). “Kavram ve Anlam Boyutunda Al, Kırmızı ve Kızıl”, International Journal of Central Asian Studies, Mustafa Canpolat Armağanı, Seoul, Volume 10. 145-165
BAYRAKTAR Nesrin (2006a). “Kavram ve Anlam Boyutunda Sarı ve Tonları”, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı, 1 (20): 209-218.
BAYRAKTAR Nesrin (2006b). “Kavram ve Anlam Boyutunda Türkçede Ak ve Beyaz”, Dilbilim, Dil Öğretimi ve Çeviribilim Yazıları I-II, Hazırlayan: Cemal Yıldız, Latif Beyreli, Pegem-A Yayıncılık, Ankara, s.35-50.
BAYRAKTAR Nesrin (2009). “Boz ve Kır Renk Adlarının Kavram, Anlam ve Biçim Boyutu Üzerine”, International Journal of Central Asian Studies, Festschrift To Commemorate the 80th Anniversary of Prof. Dr. Talat Tekin‟s Birth, Volume 13. 101-121.
BİNGÖL Necdet (1973). “Haşim‟in Şiirlerinde Renkler”, Türkoloji Dergisi, V (1): 67-71.
CAFEROĞLU Ahmet (1931). Kitâb al-idrâk li-Lisân al-Atrâk, Evkaf Matbaası, İstanbul.
CAFEROĞLU Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul.
CANKARA Murat (2002). “Dede Korkut‟ta Renkler Üzerine”, Millî Folklor, 7 (55): 110-114.
CANPOLAT Mustafa (hzl.) (1995). Lisânü‟t-Tayr, Ali Şîr Nevayî, TDK Yayınları, Ankara.
CIRTAUTAS Ilse Laude (1961). Der Gebrauch der Farbbezeichnungen in den Türkdialekten, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
CLAUSON Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Clarendon Press, Oxford.
COURTEİLLE Par M. Pavet De (1870). Dictionnaire Turk-Oriental, Destine Principalement Á Faciliter La Lecture, Des Ouvrages De Báber, D‟aboul- Gázi, Et De Mir-Ali-Chir-Nevâï, Imprimè Par Ordre De L‟empereur, A L‟imprimerie Impèriale, Paris.
ÇAĞATAY Saadet (1961). “Renk İfadeleri”, TDAY Belleten, TDK Yayınları, Ankara, s.43-46. ÇAĞATAY Saadet (1978). “Türk Lehçelerinde Renk Adlarının Kullanılışı”, Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara, s.339-341.
ÇAĞATAY Saadet Ş. (1963). Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili, Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları, Ankara.
ÇELİK Ülkü (hzl.) (1996). Leyli vü Mecnûn, Alî-Şîr Nevâyî, TDK Yayınları, Ankara.
DAVAZ Ayşe (1991). Renk Kavram Sözlüğü, İstanbul.
DENY Jean (1995). Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları, Çeviren: Oytun Şahin, TDK Yayınları, Ankara.
DEVELLİOĞLU Ferit (1984). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara.
DİLÂÇAR Agop (1988). Kutadgu Bilig İncelemesi, TDK Yayınları, Ankara.
DİLÇİN Cem (1991). Süheyl ü Nevbahar (İnceleme-metin-Sözlük), TDK Yayınları, Ankara.
DOĞAN Ahmet (2001). “Oğuz Kağan Destanı ve Orhun Abidelerinde Dinî Unsurlar”, Trabzon Türk Ocağı Bülteni, Trabzon, 35:23-26.
DURMUŞ Mitat (2001). “Bedri Rahmi Eyüboğlu‟nun Şiirlerinde Işık ve Renk Unsuru”, Türkoloji, XIV (1): 239-254.
ECKMANN Janos (1960). Küçük Çağatay Grameri, TDED, (X): 41-64.
ECKMANN, Janos (1988). Çağatayca El Kitabı, Çeviren: Günay Karaağaç, İstanbul.
ERASLAN Kemal (1993b). “Çağatay Edebiyatı”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s.168-176.
ERASLAN Kemal (2000). Dîvân-ı Hikmet‟ten Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
ERASLAN Kemal (hzl.) (1993a). Mîzânu‟l-Evzân (Vezinlerin Terazisi), Alî-Şîr Nevâyî, TDK Yayınları, Ankara.
ERASLAN Kemal (hzl.) (2001a). Mecâlisü‟n-Nefâyis I (Giriş ve Metin), Âlî Şîr Nevayî, TDK Yayınları, Ankara.
ERASLAN Kemal (hzl.) (2001b). Mecâlisü‟n-Nefâyis II (Çeviri ve Notlar), Âlî Şîr Nevayî,TDK Yayınları, Ankara.
ERCİLASUN Ahmet Bican (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara.
EREN Abdullah (2008). “Bâkî Divanı‟nda Kırmızı Renk”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum, 37: 31-68.
ERGİN Muharrem (2004). Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
GABAIN Annemarie Von (1968). “Renklerin Sembolik Anlamları”, Çeviren: Semih Tezcan, Ankara Üniversitesi, DTCF Türkoloji Dergisi, 3(1):107-113.
GABAİN Annemarie Von (1988). Eski Türkçenin Grameri, Çeviren: Mehmet Akalın, TDK Yayınları, Ankara.
GANİYEV Fuat, Rifkat Ahmetyanov, Halil Açıkgöz (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. İnsan, Kazan.
GENÇ Reşat (1996). “Türk Düşüncesi, Davranışı ve Hayatında Renkler ve Sarı, Kırmızı, Yeşil”, Nevruz ve Renkler, Hazırlayanlar: Sadık Tural, Elmas Kılıç, AKM Yayınları, Ankara.
GENÇ Reşat (1999). Türk İnanışları ile Milli Geleneklerinde Renkler ve Sarı-Kırmızı-Yeşil, TDK Yayınları, Ankara, s.41-49.
GOGIAŞVILI Mzia (2003). “Türk Dilinde Renk ve Duygu İlişkisi Üzerine”, Türk Dili, 622: 486-491.
GÖMEÇ Saadettin (2007). “Kök Türkçe Yazıtlarda Geçen Göller ve Nehirler”, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,Volume 2/4 Fall. s.1283-1296.
GÖZAYDIN Nevzat (2003). “Türkçenin Renk Zenginliği”, Türk Dili, 618:539-545.
GÜFTA Hüseyin (2009). “Bâkî Divanı‟nda Siyah Renkli Unsurlar”, Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Prof. Dr. Ahmet Buran Armağanı, Editors: Yrd. Doç. Dr. Ercan Alkaya, Doç. Dr. Mehmet Dursun Erdem, Volume 4/8 Fall 2009, 21:1314-1375.
GÜLENSOY Tuncer (2004). Türkiye Türkçesi-Kırgız Türkçesi Sözlük, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri.
GÜLENSOY Tuncer (2007). Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. C. I, II, TDK Yayınları, Ankara.
GÜLSEVİN Gürer (1987). “Türk Dilinde Kelime Başı Ünsüzü Üzerine”, TDAY Belleten, TDK Yayınları, Ankara, s.173-200.
GÜLSEVİN Gürer (1998). “Köktürk Bengü Taşlarındaki Oğuzca Özellikler”, Kardeş Ağızlar (Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi), Ankara, 7:12-18.
HACIEMİNOĞLU Necmettin (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
HACIEMİNOĞLU Necmettin (2000). Kutb‟un Hüsrev ü Şirin‟i ve Dil Hususiyetleri, TDK Yayınları, Ankara.
HAMİLTON James Russel (1998). İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Çeviren: Vedat Köken, TDK Yayınları, Ankara.
HEYET Cevad (1996). “Türklerin Tarihinde Renklerin Yeri”, Nevruz ve Renkler, Türk Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri (19-21 Mart 1996), Hazırlayan: Sadık Tural, Elmas Kılıç, TDK Yayınları, Ankara, s.55-61.
JOHANSON Lars (2004). “Güney Sibirya Türkçesinde Adlar ve Sıfatlar”, Bilig. Çeviren: Arş. Gör. Sema Aslan, 29:1-27.
KAFALI Mustafa (1996). “Türk Kültüründe Renkler”, Nevruz ve Renkler, Hazırlayanlar: Sadık Tural, Elmas Kılıç, AKM Yayınları, Ankara, s.49-53.
KARABAŞ Seyfi (1996). Dede Korkud‟da Renkler, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
KARADEMİR Fevzi (2007). “Halk Bilmecelerinde Renklerin Kullanım Sıklığı ve İşlevselliği”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (21): 192-211.
KARADOĞAN Ahmet (2004). “Türk Ad Biliminde Renk Kültü”, Millî Folklor, 8 (62): 89-99.
KARAÖRS Metin (2004). “Nevâdirü‟ş-Şebâb Ali Şir Nevayî‟nin İkinci Divanı”, Ali Şir Nevâyî‟nin 560. Doğum, 500. Ölüm Yıl Dönümlerini Anma Toplantısı Bildirileri, 24-25 Eylül 2001, TDK Yayınları, Ankara, s.33-48.
KARAÖRS Metin (hzl.) (2006). „Alî Şîr Nevâyî, Nevâdirü‟ş-Şebâb, TDK Yayınları, Ankara.
KAYA Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin, TDK Yayınları, Ankara.
KAYA Önal (hzl.) (1996). Fevâyidü‟l-Kiber, Âlî Şîr Nevâyî, TDK Yayınları, Ankara.
KAYMAZ Zeki (1996). “Eski Anadolu Türkçesinde Renk Bildiren Kelimeler ve Teşkilleri”, Millî Kültür Araştırmaları, 50. Kültür ve Sanat Yılında Dr. Mehmet Önder‟e Armağan, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s.303-315.
KAYMAZ Zeki (1997). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Renk Bildiren Kelimelerin Kullanılışı ve Sistematiği, TDAY Belleten, TDK Yayınları, Ankara, s.251-341.
KAYRA Osman Kemal (1996). “Orhun Anıtlarında Sıfatlar, Sıfat Tamlamaları ve Bunlara İlişkin Bazı Açıklamalar”, TDAY Belleten, TDK Yayınları, Ankara, s.145-158.
KIRIMHAN Nazan (2001). “Türk Kültüründe Yedi Rengin Anlamı”, Türk Dünyasında Nevruz Uluslar Arası Dördüncü Bilgi Şöleni Bildirileri (21-23 Mart 2000, Sivas), AKM Yayınları, Ankara, s.107-111.
KORKMAZ Zeynep (2004). “Ali Şir Nevayî ve Çağatay Yazı Dili”, Ali Şir Nevâyî‟nin 560. Doğum, 500. Ölüm Yıl Dönümlerini Anma Toplantısı Bildirileri, 24-25 Eylül 2001, TDK Yayınları, Ankara, s.67-74.
KOWALSKİ Tadeusz (1996). Karayim Lehçesi Sözlüğü, Çeviren: Prof. Dr. Kemal Aytaç, Engin Yayınevi, Ankara.
KUBATBEK Samatov (2003). Kırgız Tilindegi Öŋ-Tüs Sözdörünün Leksika-Semantikalık Cana Stilistikalık Münözdömölörü, Bişkek.
KUT Günay (2004). “Divan Şairi Olarak Nevayî”, Ali Şir Nevâyî‟nin 560. Doğum, 500. Ölüm Yıl Dönümlerini Anma Toplantısı Bildirileri, 24-25 Eylül 2001, TDK Yayınları, Ankara, s.75-84.
KÜÇÜK Salim (2009). “Türk Kültüründe Donlarına Göre Atlara Verilen Adlar ve Nişanları”, Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Prof. Dr. Ahmet Buran Armağanı, Editors: Yrd. Doç. Dr. Ercan Alkaya, Doç. Dr. Mehmet Dursun Erdem, Volume 4/8 Fall 2009, 21:1830-1855.
KÜÇÜK Salim (2010). “Türkiye Türkçesinde Renk Adları ve Özellikleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal Of International Social Research, Volume 3/10, s.420-427.
MESKHIDZE Maia (2006). Türkiye ve Kırgız Türkçelerinde Renk İsimleri İçeren Deyimler, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç. Dr. Çetin Pekacar, Ankara.
NECIP Emir Necipoviç (2005). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Çev. Yrd. Doç. Dr. İklil Kurban, TDK Yayınları, Ankara.
NERIMANOĞLU Kâmil Veli (1996). “Türk Dünya Bakışında Reng”, Nevruz ve Renkler, Hazırlayanlar: Sadık Tural, Elmas Kılıç, AKM Yayınları, Ankara, s.63-75.
NURMEMMET Annagulu (1996). “Türkmenlerde Renk Dünyası ve Nevruz”, Nevruz ve Renkler, Hazırlayanlar: Sadık Tural, Elmas Kılıç, AKM Yayınları, Ankara, 75-85.
ORKUN Hüseyin Namık (1936). Eski Türk Yazıtları, C.I, İstanbul.
ORKUN Hüseyin Namık (1938). Eski Türk Yazıtları, C.II, İstanbul.
ORUCOV E. E. (1966). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügeti, C.I, Elmler Akademiyası Neşriyyatı, Bakı.
ÖZÖNDER F. Sema Barutçu (hzl.) (1996). Muhâkemetü‟l-Lûgateyn, İki Dilin Mukayesesi, „Alî Şîr Nevâyi, TDK Yayınları, Ankara.
RAYMAN Hayrettin (2002). “Nevruz ve Türk Kültüründe Renkler”, Millî Folklor, 7 (53): 10-15.
SADIK Mehmet (2006). Üss-i Lisân-ı Türkî, TDK Yayınları, Ankara.
SEYİDOV Mireli (1988). “Gök, Ak ve Kara Renklerinin Eski İnançlarla Alakası”, Türk Dünyası Araştırmaları, Çeviren: Dr. Orhan Yavuz, TDAV Yayınları, İstanbul, 52: 33-52.
Şeyh Süleyman Efendi (1298/1882). Lûgat-i Çağatay ve Türkî-i Osmanî, İstanbul.
Tarama Sözlüğü (1963). C. I, TDK Yayınları, Ankara.
Tarama Sözlüğü (1965). C. II, TDK Yayınları, Ankara.
Tarama Sözlüğü (1967). C. III, TDK Yayınları, Ankara.
Tarama Sözlüğü (1969). C. IV, TDK Yayınları, Ankara.
Tarama Sözlüğü (1971). C. V, TDK Yayınları, Ankara.
Tarama Sözlüğü (1972). C. VI, TDK Yayınları, Ankara.
Tarama Sözlüğü (1974). C. VII. Ekler, TDK Yayınları, Ankara.
Tarama Sözlüğü (1996). C. VIII. Dizin, TDK Yayınları, Ankara.
TAVKUL Ufuk (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
TEKİN Gönül Alpay (1994). Ferhâd ü Şîrîn, İnceleme-Metin, Alî-Şîr Nevâyî, TDK Yayınları, Ankara.
TEKİN Talat (1986a). “İslam Öncesi Türk Şiiri”, Türk Dili, 409 (LI): 3-42.
TEKİN Talat (1986b). “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri”, Türk Dili, 409 (LI): 82-156.
TEKİN Talat (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük, Simurg, Ankara.
TOPARLI Recep (1992). Harezm Türkçesi, Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum.
TOPARLI Recep (2003). Ed-Dürretü‟l-Mudiyye Fi‟l-Lûgati‟t-Türkiyye, TDK Yayınları, Ankara.
TOPARLI Recep, Hanifi Vural, Recep Karaatlı (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
TOPARLI Recep, Mustafa Argunşah (2008). Mu‟inü‟l-Mürid, TDK Yayınları, Ankara.
TOPÇU Nazmiye (2001). “Fransızca ve Türkçe Renk İsimleri İçeren Deyimlerin Karşılaştırmalı İncelenmesi”, Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, 20:131-140.
TÖREN Hatice (2001). Sedd-i İskenderî, Alî Şîr Nevâyî, TDK Yayınları, Ankara.
USER Hatice Şirin (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Kömen Yayınları, Konya. Yeni Tarama Sözlüğü (1983). TDK Yayınları, Ankara.
YILDIRIM Ali (2006). “Renk Simgeciliği ve Şeyh Galip‟in Üç Rengi”, Millî Folklor, 9 (72): 129-140.
YUDAHİN K. K. (1988). Kırgız Sözlüğü, Çev. Abdullah Taymaz, C. II, TDK Yayınları, Ankara.
YÜCE Nuri (1993). Mukaddimetü‟l-Edeb, Harezm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, TDK Yayınları, Ankara.