TANZİMAT AYDINLARININ “ÇAĞATAY TÜRKÇESİ”NE BAKIŞI VE ŞEMSEDDÎN SÂMÎ’NİN TESİRİ

Tanzimat aydınları Türk milliyetçiliği fikrinin ortaya çıkmasıyla birlikte Çağatay Türkçesini de Türk dilinin asıl edebî dili olarak görmeğe başlamışlardır Tanzimat aydınları içinde Suavi, Ahmed Vefik Paşa, Ahmet Midhat Efendi ve Şemseddin Sâmi'nin bu kapsamda ilginç görüşleri bulunmaktadır. Bu dönemde Orhun kitâbeleri ve Uygur metinleri gibi Eski Türkçe dil yadigârları henüz gün yüzüne çıkmamıştır. Yeni yayımlanan Kutadgu Bilig'in muhtevası ve dil özellikleri de yeterince bilinmemektedir. Tanzimat aydınları batılı Türkologların Çağatay Türkçesine yönelik yayınlarının ve bilhassa Á. Vámbéry'nin Çağatay Türkçesi ile ilgili görüşlerinin yoğun tesiri altında kalmışlardır. Bu etkilenme sonucunda Türklerin asıl vatanının Orta Asya olduğunu öğrenmişler, orada kullanılmakta olan Türkçenin de asıl Türk dili olduğuna kanaat getirmişlerdir. Çünkü onların nazarında her dilin bir tek asıl vatanı vardır ve bir dilin en doğru şekli de asıl vatanında kullanılır. Buna göre Türkçenin asıl vatanı da Orta Asya'dır. Ancak Çağatay Türkçesi kendi vatanında, yani Türkistan'da, ceditçi aydınların, eskiden kalma bir dil olduğu, konuşma diliyle uyum sağlamadığı gibi tezlerle dışlanmağa çalışılmıştır. Abdurrauf Fıtrat, Abdülhamid Süleyman [Çolpan] gibi milliyetçi aydınların öncülüğünde oluşturulan "Çağatay Birliği" adlı karşı hareketin gayretlerine rağmen, yazı dili ile konuşma dili arasındaki farkların kaldırılması, yazı dilinin mahallî unsurlara dayanması gerektiği görüşünün hâkim olması sonucunda, Çağatay Türkçesi yerini Özbek ve Yeni Uygur Türkçeleri gibi birkaç yeni şiveye bırakmıştır.

TANZİMAT INTELLECTUALS VIEW ON "CHAGHATAI TURKISH" AND THE INFLUENCE OF ŞEMSEDDİN SAMİ

Tanzimat intellectuals, with the emergence of the idea of Turkish nationalism, also began to see Chagatai Turkish as the main literary language of Turkish language. As the Tanzimat intellectuals, Ali Suavi, Ahmed Vefik Paşa, Ahmed Midhat Efendi and Şemseddin Sami have interesting opinions in this context. During this period, the Orkhon inscriptions and Uighurs texts Old Turkish linguistic heritage has yet to face the day. Kutadgu Bilig newly released features of the content and language are not known enough. Tanzimat intellectuals Chagatai Turkish publications of the western Turcologist and especially Vambery's opinion about Chagatai Turkish were under the heavy influence. As a result of this influence it is learned that the Central Asia is the original homeland of the Turks, and Turkish which is used there is also the original Turkish language. Because in the sight of them every language has one original homeland and it can be used there in the most correct way. According to this, the original homeland of Turkish is Central Asia. However, Chagatai Turkish was tried to be excluded by ceditçi intellectuals in its homeland (Turkestan) because of the thesis like it is an ancient language and it is not in accord with the spoken language. Despite the effort of the opposed action "Chagatay Union" which is created under the leadership of nationalist intellectuals like Abdurrauf Fitrat, Abdul Hamid Suleiman [Çolpan], in consequence of the opinions that the removal of the difference between the written language and spoken language are needed and the written language should be based on local elements, Chagatai Turkish gave its place to a few new dialects such as Uzbek and New Uygur

PDF

___

Ahmed Midhat Efendi. “Ehemmiyyetli Bir Lâyihadır.” Basîret. 27 Rebîyülâhır 1289/23 Mayıs 1288, 1-2.
________. “Osmanlıcanın Islahı.” Dağarcık. Sayı 1 (1288): 20-25.
________. “Atûfetli Ahmed Midhat Efendi Hazretlerinin Lütfen İhsan Buyurdukları Takrîz-i Belâgat Unvanlarıdır.” Üss-i Lisân-ı Türkî. İstanbul: Âlim Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı, 1313 [1897], 3-9.
Ahmed Vefik Paşa. Lehce-i Osmânî. 2 cilt. İstanbul: Mahmûd Bey Matbaası, 1306 [1890].
AKALIN, Mehmet. Tarihî Türk Şiveleri. İlâveli 2. baskı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları: 73. Ankara, 1988.
AKÜN, Ömer Faruk. “Şemseddîn Sâmî.” İslâm Ansiklopedisi. C. 11, 2. baskı. MEB yayınları. İstanbul, 1979, 411-422.
________. “Hayatı, Hizmetleri ve Eserleri ile Şemseddîn Sâmi.” Temel Türkçe Sözlük. C. 1 (A-F). Tercüman Gazetesi-Yapı Kredi Bankası yayınları. İstanbul, 1985, VII-XX.
________. “Ahmed Vefik Paşa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul, 1989, 143-157.
________. “Hayatı, Eserleri, Türklüğe Hizmetleri ile Şemseddîn Sâmî.” Kamûs-ı Türkî. ALFA yayınları: 355, dizi no: 16, İstanbul, 1998, 1-32.
AKYÜZ, Kenan. “La littérature moderne de Turquie.” Philologiae Turcicae Fundamenta II. Wiesbaden, 1965, 465-634.
________. Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri. Philologiae Turcicae Fundamenta’da yayımlanan makalenin kitap şeklinde basılmış Türkçe nüshası. Kitapta basıldığı yer ve tarih kaydı bulunmamaktadır.
Alî Suâvî. “Lisân ve Hatt-ı Türkî-1.” Ulûm Gazetesi 2 (22 Rebîyülâhır1286): 69-78.
Alî Suâvî. “Lisân ve Hatt-ı Türkî-2.” Ulûm Gazetesi 3 (7 Cemâziyülevvel 1286): 114-134.
Alî Suâvî. “Lisân ve Hatt-ı Türkî-3.” Ulûm Gazetesi 4 (22 Cemâziyülevvel 1286): 214-228.
BARTHOLD, V. V. Orta Asya Türk Tarihi Dersleri. Hazırlayan Hüseyin Dağ. Çağlar yayınları: 1, tarih: 1. Ankara, 2004.
BAZİN, Lous. “Türk Dillerinin Müşterek Tarafları ve Temayülleri.” Çeviren E. Gemalmaz. Tarihî Türk Şiveleri. İlâveli 2. baskı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları: 73. Ankara, 1988, 15-28.
BENZİNG, Johannes. “Türk Dillerinin Sınıflandırılması I.” Çeviren R. Küçükboyacı. Tarihî Türk Şiveleri. İlâveli 2. baskı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları: 73. Ankara, 1988, 1-7.
________. “Özbek ve Yeni Uygur Edebiyatı.” Çeviren Mehmet Akalın. Türk Dünyası Edebiyatı. Hazırlayan Halil Açıkgöz. Tür Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları: 88-34-Y.0147.54. İstanbul, 1991, 85-108.
BROCKELMANN, C. Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leidan, 1954.
CAFEROĞLU, Ahmet. Türk Dili Tarihi I-II. Edebiyat Fakültesi yayınları: 778. İstanbul, 1970.
Ebulgâzî Bahâdır Han. Uşal Şecere-i Türkî. Çeviren Ahmed Vefik Paşa. Eserde basıldığı yer ve tarih kaydı bulunmamaktadır.
________. Türk Şeceresi (Şecere-i Türk). Çeviren Doktor Rızâ Nûr. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1343 [1925].
ECKMANN, János. Çağatayca El Kitabı. Çeviren Günay Karaağaç. Edebiyat Fakültesi yayınları: 3412. İstanbul, 1988.
________. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Hazırlayan Osman F. Sertkaya. TDK yayınları: 635. Ankara, 1996.
________. “Çağatayca.” Çeviren Mehmet Akalın. Tarihî Türk Şiveleri. İlâveli 2. baskı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları: 73. Ankara, 1988, 211-245.
ERASLAN, Kemal. “Çağatay Şiiri.” Türk Dili: Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri). C. 52, sayı. 415, 416,417 (1986): 564-718.
ERCİLASUN, Ahmet Bican. “Başlangıcından 13. Yüzyıla kadar Türk Nazım ve Nesri.” Büyük Türk Klâsikleri. C.1. Ötüken Neşriyat. İstanbul, 1985, 37-184.
________. “Batı Türkçesinin Doğuşu.” Uluslararası Türk Dili Kongresi 1988 (26 Eylül 1988-3 Ekim 1988). TDK yayınları: 655. Ankara, 1996, 39-45.
________. “Dilimizin Adı.” 3. Uluslar Arası Türk Dil Kurultayı. TDK yayınları: 678. Ankara, 1999, 387- 407.
EREN, Hasan. Türklük Bilimi Sözlüğü. TDK yayınları: 705. Ankara, 1998.
ERGİN, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. Edebiyat Fakültesi yayınları: 780. İstanbul, 1962.
________. “Doğu Türkçesi (Çağatayca).” Türk Dünyası El Kitabı. Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü yayınları: 45. Ankara, 1976, 291-296.
VON GABAİN, A. Özbekische Grammatik: mit Bibliographie, Lesestücken und Wörterverzeichnis. Leipzig und Wien, 1945.
GÜRAY, Sevim. Ahmet Vefik Paşa. 2. baskı. TDK yayınları: 250. Ankara, 1991.
HARTMANN, Martin. Čaghataisches: die Grammatik ussi lisãni turkī des Mehemed Sadiq. Heidelberg, 1902, XIX+83 s.
HEİD, Uriel. Türkiye’de Dil Devrimi. Çeviren Nejlet Öztürk. IQ Kültür Sanat Yayıncılık: 11. İstanbul, 2001.
İbrâhîm Halfîn, Uşal Şecere-i Türkî-yi Nãm-ı Kitâb, Ebu’l-gâzî Bahâdır Han b. Arab Muhammed Hannıñ inşâ ve tasnîfidir. Kazan, 1239 [1824].
KAÇALİN, Mustafa, S. “Galat.” Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 13, 2. baskı. MEB yayınları. İstanbul, 1996, 300-303.
KAPLAN, Mehmet, İnci ENGİNÜN ve Birol EMİL. Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II. 2. baskı. Marmara Üniversitesi yayınları: 521, Fen-Edebiyat Fakültesi yayınları: 30. İstanbul, 1993.
KAPLAN, Mehmet, İnci ENGİNÜN, Birol EMİL ve Zeynep KERMAN. Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi III. Marmara Üniversitesi yayınları: 545, Fen-Edebiyat Fakültesi yayınları: 31. İstanbul, 1995.
KORKMAZ, Zeynep. Cumhuriyet Döneminde Türk Dili. A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi yayınları: 251. Ankara, 1974.
________. Atatürk ve Türk Dili: Belgeler. TDK yayınları, Atatürk dizisi: 574. Ankara, 1992.
KORKMAZ, Zeynep, Ahmet B. ERCİLASUN, KÂZIM Yetiş, Saim SAKAOĞLU ve Zeynep KERMAN. Atatürk ve Türk Dili 2: Atatürk Devri Yazarlarının Türk Dili Hakkındaki Görüşleri (Gazetelerden Seçmeler). TDK yayınları: 662. Ankara, 1997.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad. “Çağatay Edebiyatı.” İslâm Ansiklopedisi. C. 3. MEB yayınları. İstanbul, 1988, 270- 323.
________. “Millî Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri.” Edebiyat Araştırmaları. Yayımlayan Orhan F. Köprülü. Ötüken Neşriyat: 186, kültür serisi: 52. İstanbul, 1989, 271-315.
KÜLTÜRAL, Zuhal. Türkçede Galatlar ve Galatât Sözlükleri (Basımda).
LEVEND, Agâh Sırrı. Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri. 3. baskı. TDK yayınları: 347. Ankara, 1972.
LİGETİ, L. Bilinmeyen İç Asya. Çeviren Sadrettin Karatay. TDK yayınları: 527. Ankara, 1986.
Mehmed Sâdık. Üss-i Lisân-ı Türkî. İstanbul: Âlim Matbaası-Ahmed İhsân ve Şürekâsı, 1313 [1897].
MENGES, Karl Heinrich. “Türk Dillerinin Sınıflandırılması II.” Çeviren R. Küçükboyacı. Tarihî Türk Şiveleri. İlâveli 2. baskı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları: 73. Ankara, 1988, 7-12.
ÖKE, Mim Kemâl. Saraydaki Casus: Gizli Belgelerle II. Abdülhamid Devri ve İngiliz Ajanı Yahudi Vambery. İstanbul, 1991.
ÖKSÜZ, Yusuf Ziya. Türkçenin Sadeleşme Tarihi Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi. TDK yayınları: 606. Ankara, 1995.
ÖLMEZ, Zuhal. Şecere-i Türke göre Moğol Boyları. Kebikeç yayınları. İstanbul, 2003.
ÖZALP, N. Ahmet, haz. Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi. Ses yayınları: 4, seyahatnameler: 2. İstanbul, 1993.
PARLATIR, İsmail ve Nurullah ÇETİN. Genç Kalemler Dergisi. TDK yayınları: 650. Ankara, 1999.
PAVET de COURTEİLLE, Abel. Dictionnaire turk-oriental. Réimpression 1972 de l’édition Paris 1870. Amsterdam: Philo Press, 1972.
QUATREMÈRE, É. Marc. Chrestomathie en turc oriental. Paris, 1841.
RADLOFF, Wilhelm. Das Kudatku Bilik des Jusuf Chass-Hadschib aus Bälasagun. 2 cilt. Petersburg, 1890- 1891.
SERTKAYA, Osman Fikri. “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 18 (1970): 133-138.
________. “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri II.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 19 (1971): 171-184.
________. “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri III ve Uygur Harfleri ile Yazılmış Bazı Manzum Parçalar.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 20 (1973): 157-184.
________. “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri IV.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 22 (1977): 169-189.
Şemseddîn Sâmî. Lisân. İstanbul: Mihrân Efendi Matbaası, 1303 [1886].
________. Lisân. Hazırlayan İsmail Doğan. İstanbul, 1997.
________. Kamûs-ı Türkî. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1317 [1901].
________. Temel Türkçe Sözlük: Sadeleştirilmiş ve Geliştirilmiş Kamûs-ı Türkî. Hazırlayanlar Mertol Tulum, Metin Akar, Yaşar Akdoğan, Necat Birinci, Mustafa Özkan, Kâzım Yetiş, Halil Açıkgöz, Azmi Bilgin, Mehmet Ali Bulut, Muhammet Nur Doğan, Mehmet Sarı, Atilla Şentürk, Hatice Uzunal, Muhammet Yelten. 3 cilt. Tercüman Gazetesi-Yapı Kredi Bankası yayınları. İstanbul, 1985.
________. “Lisânların Ensâb ve Taksîmâtı-1.” Hafta. C. 1, sayı 1 (22 Ramazan 1298): 11-14.
________. “Lisânların Ensâb ve Taksîmâtı-2.” Hafta. C. 1, sayı 2 (29 Ramazan 1298): 29-31.
________. “Elsinenin Ensâb ve Taksîmâtı-3.” Hafta. C. 1, sayı 4 (13 Şevval 1298): 60-62.
________. “Lisânların Ensâb ve Taksîmâtı-4.” Hafta. C. 1, sayı 5 (20 Şevval 1298): 76-78.
________. “Lisânların Ensâb ve Taksîmâtı-5.” Hafta. C. 1, sayı 7 (5 Zilkade 1298): 109-110.
________. “Lisânların Ensâb ve Taksîmâtı-6.” Hafta. C. 1, sayı 8 (12 Zilkade 1298): 122-126.
________. “Lisân-ı Türkî (Osmânî).” Hafta. C. 1, sayı 12 (10 Zilhicce 1298): 177-181.
________. “Lisân ve Edebiyatımız.” Girid Muhtâcîne-i İanete Nusha-i Yegâne-i Fevkalâde. Tercümân-ı Hakîkat ve Musavver Servet-i Fünûn gazeteleri tarafından müştereken tertip olunup Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celîlesinin ruhsat-ı resmiyyesiyle tâb edilmiştir. İstanbul, 1313 [1897], 89-91.
________. “Lisân ve Edebiyatımız.” Sabah. 27 Temmuz 1314/8 Ağustos 1898, 3.
________. “Yine Lisân ve Edebiyatımız.” Sabah. 3 Ağustos 1314/15 Ağustos 1898, 3-4.
________. “Lisân ve Edebiyatımızın İntihâbı.” Sabah. 10 Ağustos 1314/22 Ağustos 1898, 3-4.
________. “Lisânımızın Tahdîdi.” Sabah. 21 Eylül 1314/3 Teşrin-i Evvel 1898, 3-4.
________. “Lisânımızın Sadeleştirilmesi.” Tarîk. 26 Mayıs 1315/7 Haziran 1899, 3-4.
________. “Lisânımızın Sadeleştirilmesi.” İkdâm. 14 Kanun-ı Sâni 1317/27 Kanun-ı Sâni 1902, 1.
________. “İfade-i Meram.” Kamûs-ı Türkî. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1317 [1901], 3-9.
ŞEN, Mesut. Zahîrüddîn Muhammed Bâbur. Bâburname: Giriş, Metin (Kâbil ve Hindistan Bölümleri), Açıklamalı Dizin. Doktora tezi. Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1993.
Şeyh Süleyman Efendi. Lugat-ı Çağatay ve Türkî-yi Osmanî. İstanbul: Mihrân Matbaası, 1298 [1882].
TEKİN, Şinasi. “Eski Türk Yazı Dillerinin Özellikleri üzerine Düşünceler ve Bunların Teşekkülü ile Türk Siyasî Birlikleri Arasındaki İlişkiler.” İştikakçının Köşesi: Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. Simurg yayınları: 41, dil ve edebiyat: 8. İstanbul, 2001, 121-149.
TİMURTAŞ, Faruk Kadri. “Şemseddin Sâmî ve Kamûs-ı Türkî.” Kamûs-ı Türkî. Çağrı yayınları: 2, lugatler dizisi: 1. İstanbul, 1978, 5-16.
THÚRY, Józef. “Orta Asya Türkçesi üzerine Tetkikler.” Çeviren Râgıb Hulûsî. Millî Tetebbular Mecmuası. C. 1, sayı 2 (Mayıs-Haziran 1331): 207-233.
TULUM, Mertol. “Temel Türkçe Sözlük’ün Niteliği ve Hazırlanışı Üzerine.” Temel Türkçe Sözlük: Sadeleştirilmiş ve Geliştirilmiş Kamûs-ı Türkî. C. 1 (A-F). Tercüman Gazetesi-Yapı Kredi Bankası yayınları. İstanbul, 1985, XXVII-XXX.
UÇMAN, Abdullah. “Ali Suâvî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 2, 2. baskı. MEB yayınları. İstanbul, 1989, 445-448.
VÁMBÉRY, Herrmann. Çagataische Sprach-studien. Leipzig, 1867.
________. Uigurische Sprachmonumente und das Kutadku Bilig. Innsbruck, 1870.
YÜCE, Nuri. “Türk Dilinin Ural-Altay Dilleri Arasındaki Yeri.” İslâm Ansiklopedisi. C. 12/2, 2. baskı. MEB yayınları. İstanbul, 1988, 445-456.
________. “Türk Dili ve Lehçeleri.” İslâm Ansiklopedisi. C. 12/2, 2. baskı. MEB yayınları. İstanbul, 1988, 468-530.
________. “Türk Dilinin Tarihî Devreleri ve Bugünkü Lehçeleri.” Türk Kültürü Araştırmaları: Prof.Dr. Muharrem Ergin’e Armağan. Yıl 28/1-2 (Ankara, 1992): 305-318.
ZENKER, Julius Theodor. Türkisch-arabisch-persisches Handwörterbuch. New York: Georg Olms Verlag, 1979.