Salgın Döneminde Yas ve Din İlişkisi Üzerine Psikososyal Bir Değerlendirme

Yas yaşamın ayrılmaz bir parçası olan kayıplarla ortaya çıkan bir süreçtir. Bu kayıplar bazen sevilenbirinin ölümü olabileceği gibi bazen iş, sosyal statü, sağlık gibi alanlarda kendini gösterebilir. Bütün dünyaile birlikte Türkiye’yi de etkisi alan COVID-19 salgını nedeniyle de, farklı kayıplar ve bu kayıpların birsonucu olarak farklı yas türleri bireyler tarafından deneyimlenmektedir. Salgın nedeniyle ortaya çıkabilecekkayıplar sağlıklı bireyler açısından iş kaybı, sosyal ilişki veya sosyal destek kaybı, alışılmış gündelik yaninormalin kaybı gibi alanlarda ve konularda kendini gösterebilmektedir. COVID-19 nedeniyle hasta olanlar açısından ise; kaygı, korku ve bütün bunlarla birlikte karantina nedeniyle tedavi sürecinde sevdiklerinigörememe, sosyal destekten mahrumiyet, yalnız hissetme gibi durumlar ortaya çıkabilmektedir. Hastalıksürecini ağır hastalarla birlikte yoğun bakımda geçirmek ise yine bireyler açısından oldukça zor bir süreçolarak değerlendirilebilir. Bu hastalığa maruz kalıp iyileşenlerin de bundan sonraki yaşam kalitelerinin nedüzeyde olacağı, işlerine geri dönüp dönemeyecekleri ve ikincil kayıplar (iş kaybı gibi) nedeniyle ortayaçıkabilecek yas belirtileri de henüz net değildir. Sevdiklerini salgın nedeniyle vedalaşamadan kaybedenlerde de yasa ilişkin duyguların bastırılması veya ertelenmesi söz konusu olabilecektir. Bu araştırmada ilk olaraksalgın döneminde sağlıklı bireylerde, hasta olup iyileşenlerde ve de salgın nedeniyle yakınlarınıkaybedenlerde ortaya çıkabilecek yas türleri hayata yansımaları bağlamında ele alınmıştır. Yas ve din ilişkisiise; salgın döneminde gerçekleştirilen ve gerçekleştirilemeyen bir takım dini ritüeller ve cenaze uygulamalarıaçısından ortaya konularak bunların etki edebileceği alanlar üzerinde tartışılmıştır. Salgın dönemindeuygulanamayan yaygın cenaze ritüellerinin ve mahrum kalınan sosyal desteğin bireylerin yasa uyumsüreçlerine olumsuz etki edebileceği sonucuna ulaşılmış, bu olumsuz etkiyi en aza indirebilmek adına birtakım önerilere araştırmada yer verilmiştir.

A Psychosocial Evaluation on the Relationship Between Grief and Religion During the Pandemic Period of COVID-19

Grief is an integral part of life that occurs with losses. These losses can sometimes be the death ofa loved one, and sometimes work, social status or health. Due to the pandemic of COVID-19, which has alsoaffected our country with the whole world, different losses and different types of mourning are experiencedby individuals as a result of these losses. The losses that may arise due to the epidemic in terms of healthyindividuals; it can manifest itself in areas and issues such as loss of job, loss of social contact or socialsupport, the loss of the usual daily life. In terms of those who are sick; due to anxiety, fear and quarantine,situations such as not being able to see loved ones during the treatment process, being deprived of socialsupport, and feeling lonely may occur. Being in intensive care with serious patients during the diseaseprocess can be considered as a very difficult process for individuals. The future quality of life of those whohave been exposed to this disease and recovered, whether they will be able to return to their jobs and thesigns of grief that may arise due to secondary losses (such as job loss) are not yet clear. Delayed andsuppressed mourning may arise in those who lose their loved ones without saying goodbye due to theepidemic. In this study, firstly, the types of mourning that may arise in healthy individuals, patients who getsick and lose their relatives due to the epidemic during the epidemic period are discussed in the context oftheir reflections on life. The relationship between grief and religion; A number of religious rituals and funeralpractices that could not be carried out during the epidemic have been presented and discussed on the areaswhere they may have an impact. It was concluded that widespread funeral rituals and social support thatcould not be implemented during the epidemic period could affect individuals' age adjustment processes. Inorder to minimize these negative effects, some suggestions are included in the research.

PDF

___

Ayten, A. (2018). Din ve sağlık: kavram kuram ve araştırma. Marmara Akademi Yayınları.
Abrums, M. (2000). Death and meaning in a storefront church. Public Health Nursing (Boston, Mass.), 17(2), 132–142.
Ahorsu, D. K., Lin, C. Y., Imani, V., Saffari, M., Griffiths, M. D., & Pakpour, A. H. (2020). The fear of COVID-19 scale: Development and initial validation. International Journal of Mental Health and Addiction, 1–9.
Aksoz-Efe, I., Erdur-Baker, O., & Servaty-Seib, H. (2018). Death rituals, religious beliefs, and grief of Turkish women. Death Studies, 42(9), 579–592.
Alaca, Ç., Yiğit, R., & Özcan, A. (2011). Yoğun bakım ünitesinde yatan hastaların hastalık sürecinde yaşadığı deneyimler konusunda hasta ve hemşire görüşlerinin karşılaştırılması. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi, 2(2), 69-74.
Antczak, M. (1999). Attending to the grief associated with involuntary job loss. Journal of Pastoral Care & Counseling, 53(4), 447–460.
Archer, J. & Rhodes, V. (1993), The grief process and job loss: A cross-sectional study. British Journal of Psychology, 84: 395-410.
Baker, Ö. E ve Efe, İ. A. (2017). Yas danışmanlığı. Anı Yayıncılık.
Berger, P. (1967). The sacred canopy: Elements of a sociological theroy of religion. Anchor Books.
Berger, P., Luckman, T. (1966). The social construction of reality. Garden City.
Bonanno, G. A., Wortman, C. B., Lehman, D. R., Tweed, R. G., Haring, M., Sonnega, J., Carr, D., & Nesse, R. M. (2002). Resilience to loss and chronic grief: A prospective study from preloss to 18-months postloss. Journal of Personality and Social Psychology, 83(5), 1150– 1164.
Boss, P., & Yeats, J. (2014). Ambiguous loss: A complicated type of grief when loved ones disappear. Bereavement Care, 33(2), 63–69.
Brewington, J. O., Nassar-McMillan, S. C., Flowers, C. P., & Furr, S. R. (2004). A preliminary investigation of factors associated with job loss grief. The Career Development Quarterly, 53(1), 78–83
Brosnan, A. (2013). Stigmatized loss and suicide. Social Work Master’s Clinical Research Papers. 157.
Burke, L. A., Clark, K. A., Ali, K. S., Gibson, B. W., Smigelsky, M. A., & Neimeyer, R. A. (2015). Risk factors for anticipatory grief in family members of terminally Ill veterans receiving palliative care services. Journal of Social Work in End-of-life & Palliative Care, 11(3-4), 244–266.
Burke, L. A., Neimeyer, R. A., Young, A. J., & Piazza-Bonin, E. (2014). Complicated spiritual grief II: A deductive inquiry following the loss of a loved one. Death Studies, 38, 268–281
Burke, L. A., Neimeyer, R. A., & McDevitt-Murphy, M. E. (2010). African American homicide bereavement: Aspects of social support that predict complicated grief, PTSD, and depression. Journal of Death and Dying, 61(1), 1–24.
Castle, J., & Phillips, W. (2003). Grief rituals: Aspects that facilitate adjustment to bereavement. Journal of Loss and Trauma, 8, 41 - 71.
Currier, J. M., Holland, J. M., Coleman, R. A., & Neimeyer, R. A. (2008). Bereavement following violent death: An assault on life and meaning. In R. G. Stevenson & G. R. Cox (Eds.), Death, value and meaning series. Perspectives on violence and violent death (p. 177–202). Baywood Publishing Co.
Currier, J. M., Mallot, J., Martinez, T. E., Sandy, C., & Neimeyer, R. A. (2013). Bereavement, religion, and posttraumatic growth: A matched control group investigation. Psychology of Religion and Spirituality, 5(2), 69–77.
Curtis, R., Groarke, A., Coughlan, R., & Gsel, A. (2004). The influence of disease severity, perceived stress, social support and coping in patients with chronic illness: A 1 year follow up. Psychology, Health & Medicine, 9(4), 456–475.
Çam, R, Şahin, B. (2018). Yoğun bakım ünitelerinde yatan hastaların deneyimleri ve anksiyetedepresyon durumları. Hemşirelik Bilimi Dergisi, 1 (1) , 10-14.
Demir, Ü . (2020). The effect of COVID-19 pandemic on sleeping status. Journal of Surgery and Medicine, 4 (5) , 334-339.
Diyanet İşleri Başkanlığı. (2015). Hadislerle İslam. 7 Cilt Takım.
Doka, K. J. (1989). Disenfranchised grief. In K. J. Doka (Ed.), Disenfranchised grief: Recognizing hidden sorrow (p. 3–11). Lexington Books/D. C. Heath and Com.
Dubey, Souvik et al. (2020). Psychosocial impact of COVID-19. Diabetes & metabolic syndrome, 14(5), 779–788.
Ebrahim, B. K., Fouché, A., & Walker-Williams, H. J. (2018). Stigmatized loss in women survivors of childhood sexual abuse in South Africa. Journal of Loss and Trauma, 23(8), 672–683.
Ekiz, T, Ilıman, E, Dönmez, E. (2020). “Bireylerin sağlık anksiyetesi düzeyleri ile Covıd-19 Salgını Kontrol Algısının Karşılaştırılması”. Uluslararası Sağlık Yönetimi ve Stratejileri Araştırma Dergisi, 6 (1) , 139-154.
El-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil (1992/1413), Sahîhu’l-Buhârî, Çağrı Yay., İstanbul.
Ergin, H. (2018). Amiri’de ölüm ve ahiret düşüncesi. Journal of Analytic Divinity, II (2), ss.7-17.
Eryücel, S. (2013). Yaşam olayları ve olumlu dini başa çıkma/Life Events and Positive Religious Coping. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10 (23) , 251-271.
Gamino, L. A., Sewell, K. W., & Easterling, L. W. (2000). Scott and White Grief Study--phase 2: toward an adaptive model of grief. Death studies, 24 (7), 633–660.
Gashı̇, F. (2020). Koronavirüse yakalanmış kişilerde tedavi döneminde dini başa çıkmanın etkisi. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (1) , 511-535.
Gesi, C., Carmassi, C., Cerveri, G., Carpita, B., Cremone, I. M., & Dell'Osso, L. (2020). Complicated grief: What to expect after the coronavirus pandemic. Frontiers in Psychiatry, 11, 489.
Günay, Ü. (1998). Din sosyolojisi. İnsan Yayınları.
Günay, Ü. (1999). Erzurum ve çevre köylerinde dini hayat. Erzurum Kitaplığı. Hanbel, Ahmed B. (1413/1993) Müsned (thk. Şu‘ayb el Arnaût ve arkadaşları), Müessesetü’rrisâle.
Hintistan, S., Nural, N. ve Öztürk, H. (2009). Yoğun bakım ünitesinde yatan hastaların deneyimleri. Yoğun Bakım Hemşireliği Dergisi, 13 (1), 40-46.
Humphrey, M. (2017). Kayıp ve yas için danışmanlık becerileri. (Çeviri Editörü: Fuat Tanhan). Nobel Akademik Yayıncılık.
İbn Mace, Ebu' Abdillah Muhammed b, Yezid el-Kazvini, (1981) es-Sünen, I-II., (thk, M.F .Abdulbaki), çağn yayınevi (ofset).
Kaplan, H., Sevinç, K., İşbilen, N. (2020). Doğal afetleri anlamlandırma ve başa çıkma: Covid-19 salgını üzerine bir araştırma. Turkish Studies, 15(4), 579-598.
Kara, Z. (2008). Ölüm fenomeni: Sosyolojik bir yaklaşım, Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları: Sempozyum, 1-2 Mayıs 2008, İstanbul, 2009, s. 593-604
Karamustafalıoğlu, O., Özçelik, B., Bakım, B., Ceylan, YC., Yavuz, BG., Güven, T., Gönenli, . (2010). İntiharı öngörebilecek bir araç: Hastane anksiyete ve depresyon ölçeği. Düşünen Adam: Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Dergisi, 23(2): 152-157
Kasapoğlu, F. (2020). COVID-19 salgını sürecinde kaygı ile maneviyat, psikolojik sağlamlık ve belirsizliğe tahammülsüzlük arasındaki ilişkilerin incelenmesi. Turkish Studies, 15(4), 599- 614.
Kastenbaum, R. (2007). Death, society, and human experience. Pearson/Allyn and Bacon.
Kenneth J., Doka. (1999) Disenfranchised grief. Bereavement Care, 18: 3, 37-39,
Klass D, Silverman P, Nickman SG (Eds.) (1996). Continuing bonds: New understandings of grief. Taylor & Francis.
Koenig H. G. (2020). Maintaining Health and Well-Being by Putting Faith into Action During the COVID-19 Pandemic. Journal of religion and health, 1–10.
Kristensen, P., Weisæth, L., & Heir, T. (2012). Bereavement and mental health after sudden and violent losses: a review. Psychiatry, 75(1), 76–97.
Kübler-Ross, E. (1997). On death and dying. Scribner Classics.
Laurie, A., & Neimeyer, R. A. (2008). African Americans in bereavement: Grief as a function of ethnicity. Journal of Death and Dying, 57(2), 173–193.
Li, X., Aida, J., Hikichi, H., Kondo, K., & Kawachi, I. (2019). Association of postdisaster depression and posttraumatic stress disorder with mortality among older disaster survivors of the 2011 great East Japan earthquake and tsunami. JAMA network open, 2(12), e1917550.
Lichtenthal, W. G., Burke, L. A., & Neimeyer, R. A. (2011). Religious coping and meaningmaking following the loss of a loved one. Counselling and Spirituality, 30(2), 113–135.
Lin, N., Simeone, R. S., Ensel, W. M., & Kuo, W. (1979). Social support, stressful life events, and illness: a model and an empirical test. Journal of Health and Social Behavior, 20(2), 108– 119.
Lobb, E. A., Kristjanson, L. J., Aoun, S. M., Monterosso, L., Halkett, G. K., & Davies, A. (2010). Predictors of complicated grief: A systematic review of empirical studies. Death Studies, 34(8), 673–698.
Logan, E. L., Thornton, J. A., Kane, R. T., & Breen, L. J. (2018). Social support following bereavement: The role of beliefs, expectations, and support intentions. Death Studies, 42(8), 471–482.
Logie, C. H., & Turan, J. M. (2020). How Do We Balance Tensions Between COVID-19 Public Health Responses and Stigma Mitigation? Learning from HIV Research. AIDS and Behavior, 24(7), 2003–2006.
Malinowski, B. (1965). The role of magic and religion. In Lessa, W. A., and Vogt, E. Z. (Eds.), A reader in comparative religion. Harper & Row.
McIntosh, D. N., Silver, R. C., & Wortman, C. B. (1993). Religion's role in adjustment to a negative life event: Coping with the loss of a child. Journal of Personality and Social Psychology, 65(4), 812–821.
Memiş Doğan, M., Düzel, B. (2020). Covid-19 özelinde korku-kaygı düzeyleri. Turkish Studies, 15(4), 739-752.
Miller, M. A., & Rahe, R. H. (1997). Life changes scaling for the 1990s. Journal of Psychosomatic Research, 43(3), 279–292.
Murray, J., & Farrington, D. (2008). The effects of parental imprisonment on children. Crime and Justice, 37(1), 133-206.
Muslim (1981). el-Camiu's-Sahih, I-III., (thk, M.Fuad Abdülbaki), (ofset).
Neimeyer, R. (Ed.), Harris, D. (Ed.), Winokuer, H. (Ed.), Thornton, G. (Ed.). (2011). Grief and Bereavement in Contemporary Society. Routledge.
Neimeyer, R. A. (2002). Lessons of loss: A guide to coping. Memphis, TN: Center for the Study of Loss and Transition.
Neimeyer, R. A. (2006). Complicated grief and the quest for meaning: A constructivist contribution. OMEGA - Journal of Death and Dying, 52(1), 37–52.
Neimeyer, R. A., Baldwin, S. A., & Gillies, J. (2006). Continuing bonds and reconstructing meaning: mitigating complications in bereavement. Death studies, 30(8), 715–738.
Neimeyer, R. A., Burke, L. A. (2017) What makes grief complicated? Risk factors for complicated grief. In: Doka, K., Tucci, A. (eds) Living with grief: When grief is complicated. Hospice Foundation of America.
Okanlı A., Özer N., Çevik Akyıl R., Koçkar Ç . (2010). Cerrahi kliniklerinde yatan hastaların anksiyete ve depresyon düzeylerinin belirlenmesi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi. 2010; 44-38.
O'Rourke, T., Spitzberg, B. H., & Hannawa, A. F. (2011). The good funeral: toward an understanding of funeral participation and satisfaction. Death studies, 35(8), 729–750.
Öncü, B. (2017). Normal Yas Tepkileri. (içinde) Yürekte Kırk Mum, Bireysel ve Toplumsal Yas. Ed. Erguvan Tuğba Özel Kızıl, (s. 9-28). Pinhan Yayıncılık.
Papa, A. & Maitoza, R. (2013) The role of loss in the experience of grief: The case of job loss. Journal of Loss and Trauma, 18: 2, 152-169.
Pargament, K., Smith, B., Koenig, H., & Perez, L. (1998). Patterns of positive and negative religious coping with major life stressors. Journal for the Scientific Study of Religion, 37(4), 710-724.
Park, C. L. (2005). Religion as a meaning-making framework in coping with life stress. Journal of Social Issues, 61(4), 707–729.
Park, C. L., Edmondson, D., & Hale-Smith, A. (2013). Why religion? Meaning as motivation. In K. I. Pargament, J. J. Exline, & J. W. Jones (Eds.), APA handbooks in psychology®. APA handbook of psychology, religion, and spirituality (Vol. 1): Context, theory, and research (p. 157–171). American Psychological Association.
Rando, T. A. (2000). Anticipatory mourning: A review and critique of the literature. In: Rando TA, editor. Clinical dimensions of anticipatory mourning: Theory and practice in working with the dying, their loved ones, and their caregivers. (p. 17-50). Champaign, IL, Research Press
Romanoff, B.D., & Terenzio, M. (1998). Rituals and the grieving process. Death Studies, 22 8, 697-711.
Shear, M. K., McLaughlin, K. A., Ghesquiere, A., Gruber, M. J., Sampson, N. A., & Kessler, R. C. (2011). Complicated grief associated with hurricane Katrina. Depression and anxiety, 28(8), 648–657.
Stroebe M, Schut H, Stroebe W. Health outcomes of bereavement. Lancet. 2007; 370 (9603) :1960 - 1973.
Stroebe, M., & Schut, H. (1998). Culture and grief. Bereavement Care, 17(1), 7–11. Tirmizi, Ebu İsa (1981). es-Sünen, I-V., (ofset).
Tuğcu, E, Yılmaz, E. (2019). Experiences and Psychological Status of the Patients after Fractured Femur in Intensive Care Unit: A Cross-Sectional Study. Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 6 (4) , 265-270.
Uzun, N., Tekin, M., Sertel, E., Tuncar, A. (2020). Psychological and social effects of COVID-19 pandemic on obstetrics and gynecology employees. Journal of Surgery and Medicine, 4 (5), 355-358.
Van Eersel, J., Taris, T. W., & Boelen, P. A. (2019). Development and initial validation of the job loss grief scale. Anxiety, Stress, and Coping, 32(4), 428–442.
Vandercreek, L., & Mottram, K. (2009). The religious life during suicide bereavement: a description. Death studies, 33(8), 741–761.
Volkan, V. D. & Zıntl, E. (2018). Kayıptan Sonra Yaşam-Komplike Yas ve Tedavisi. Pusula Yayınevi.
Wallace, C. L., Wladkowski, S. P., Gibson, A., & White, P. (2020). Grief during the COVID-19 pandemic: Considerations for palliative care providers. Journal of Pain and Symptom Management, S0885-3924(20)30207-4.
Wang, C., Pan, R., Wan, X., Tan, Y., Xu, L., Ho, C. S. et. al. (2020). Immediate psychological responses and associated factors during the initial stage of the 2019 coronavirus disease (COVID-19) epidemic among the general population in China. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(5), 1729.
Varışlı, B., Gültekin, T. (2020). Yaşlı ayrımcılığının pandemi hali: COVID-19 sürecinde kuşaklararası etkileşimin dönüşümü. Turkish Studies, 15(4), 1227-1237.
Worden J.W. (2003). Yas danışmanlığı ve yas terapisi ruh sağlığı çalışanları için el kitabı. Çev: Öncü B. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları.
Wortmann, J. H., & Park, C. L. (2008). Religion and spirituality in adjustment following bereavement: an integrative review. Death Studies, 32(8), 703–736.
Wu, D., Shu, T. et al. (2020). Plasma metabolomic and lipidomic alterations associated with COVID-19. National Science Review, nwaa086.
Yağlı Soykan, N. (2020). Şehit yakınlarının yas deneyimine ilişkin fenomenolojik bir araştırma. Turkish Studies - Religion, 15(2), 255-282.
Yaşar, Ö., Avcı, N. (2020). Değişen yaşlılık algısı: COVİD-19 ile damgalanan yaşlılar. Turkish Studies, 15(4), 1251-1273.
Yazıcı, R. (1994). Yaşlı bireylerin ölüm kaygısı ve bunun günlük yaşam aktivitelerine olan etkisinin araştırılması. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
Yıldız, M. C. (2004). Bir ölüm ritüeli olarak Mevlit ve din görevlileri. (Mevlid as a death ritual and religious commissaries). Electronic Journal of Social Sciences, 3(7), 1–22.
Zhai, Y., & Du, X. (2020). Loss and grief amidst COVID-19: A path to adaptation and resilience. Brain, Behavior, and Immunity, S0889-1591(20)30632-2.
BBC News Türkçe. (8 Mayıs 2020). Koronavirüsten hayatını kaybedenler nasıl defnediliyor? Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=ngWBT-Sdosk (Erişim tarihi: 03.06.2020)
Cilara, Ç. (Nisan, 2020). Koronavirüsü yenen Cuma İçten ve ailesinin yaşadıkları. (Video dosyası). Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=rto5LG4ETkk (Erişim tarihi: 01.07.2020)
CNN Türk. (Nisan, 2020). Burak Akkul koronavirüsü yendi, hastaneden yaşadıklarını anlattı. (Video Dosyası) Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=a3olZEmmHX8 (Erişim tarihi: 03.06.2020)
Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. (Nisan, 2020). “İslam’ın Salgın Hastalıklara Bakışı?” Erişim adresi: https://dosya.diyanet.gov.tr/DIYKDosya/YayinDosya/cc6ce083-8d46-48a3-84c1- 095f7808206e.pdf
Inter-Agency Standing Committee-IASC, 2020). COVID-19 Salgının Ruh Sağlığı ve Psikososyal Etkenler Açısından Ele Alınması Bilgi Notu. Acil Durumlarda Ruh Sağlığı ve Psikososyal Destek Referans Grubu. Erişim Adresi: https://interagencystandingcommittee.org/ (Erişim Tarihi: 05.06.2020)
Sağlık Bakanlığı. (Nisan, 2020). Covid-19 Morg ve Defin Hizmetleri. Erişim adresi: https://covid19bilgi.saglik.gov.tr/depo/enfeksiyon-kontorl-onlemleri/COVID19- MorgveDefinHizmetleri.pdf (Erişim tarihi: 01.07.2020).
Sağlık Bakanlığı. (Nisan, 2020a). Covid-19 Güncel İstatistikler. Erişim adresi: https://covid19bilgi.saglik.gov.tr/tr/ (Erişim tarihi: 04.07.2020).
Toruntay, Muhammed. A. (2020). Ankara'da karantinada bulunduğu hastaneden kaçan kişi yakalandı. Erişim adresi: https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/ankarada-karantinadabulundugu-hastaneden-kacan-kisi-yakalandi/1793161 (Erişim tarihi: 03.07.2020).
TUBA, (2020). Türkiye Bilimler Akademisi Covid-19 Pandemi Değerlendirme Raporu. Erişim adresi: http://www.tuba.gov.tr/files/images/2020/kovidraporu/Covid-19%20RaporuFinal+.pdf (Erişim tarihi: 16.06.2020).
Türkiye Psikiyatri Derneği, (2020). Covid-19 ve Damgalama. Erişim adresi: https://www.psikiyatri.org.tr/uploadFiles/243202019327-DamgalanmaCOVID.pdf (Erişim Tarihi: 05.06.2020).
UNICEF, (2020). Social Stigma Associated Coronavirüs Disease, Erişim adresi: https://www.unicef.org/documents/social-stigma-associated-coronavirus-disease-covid-19 (Erişim tarihi: 03.07.2020).
WHO, (2020). Coronavirus Disease (COVID-19). Erişim adresi, https://covid19.who.int/?gclid=EAIaIQobChMI8Lb30v696gIVjKmyCh1qOgVuEAAYAS ABEgKHTvD_BwE (Erişim tarihi: 15.06.2020)