OSMANLI’DA ZAMAN-MEKÂN KAVRAYIŞININ DEĞİŞİMİ; EDEBİ METİNLER ÜZERİNDEN BİR İRDELEME

Bu çalışma ile öngörülen, teknokültürel ve sosyokültürel incelemeler bağlamında Osmanlı‟da, modern öncesi pratiklerden moderne olan dönüşüm sürecine dair yapılan araştırmalarda ihmal edilmiş bir konuyu, son dönemlerde gün yüzüne çıkarılan arşiv ve literatür çalışmaları ile birlikte gündeme taşımaktır. Çizilen bu çerçeve içinde Osmanlı‟da zaman-mekân kavrayışındaki değişim, söz konusu kültürel ortamda yaşanan toplumsal dönüşümleri endüstri devrimi önkoşuluna dayandıran metinlerin ötesinde irdelemek için önemli bir parametre olarak öne çıkar. Öyle ki zaman-mekân kavrayışındaki değişimi izlemek ve kavramak Osmanlı‟da ve Osmanlı‟ya özgü gündelik ritimler ile ilişkilenen olguların anlamlandırılması için gereklidir. Bu bağlamda makale, “Müneccimler, Muvakkitler ve Eşref Saatler: Osmanlı‟da 19. Yüzyıl Öncesinde Zaman-Mekân Kavrayışı” başlığı altındaki ilk bölümde modern süreçler öncesi Osmanlı‟da gündelik hayatın ritmini belirleyen, doğal ve kozmolojik olgularla olan ilişkiyi ortaya koymaya çalışacak; ardından “Osmanlı‟da Yeni Zaman-Mekân Kavrayışı ve Modernite” başlığı altında doğanın ampirik gözlemine dayanan kozmolojik sabitlerin aşınmaya başlamasıyla ortaya çıkan modernite deneyimini dönem metinleri eşliğinde irdeleyecektir. Bu anlamda, “kozmoloji, astronomi (ilm-i heyet), astroloji (ilm-i nücum)”, “müneccimbaşılık ve müneccimler”, “müneccimbaşı takvimleri”, “zayiçe ve eşref saatler” ile “muvakkitler, muvakkithaneler” ilk bölümün konuyu inceleyeceği olgulardır. Bu örüntü Osmanlı‟da psikososyal yapının işleyişine dair bir görünüm sergilemesi bakımından başlı başına, modern öncesi döneme dair bir tanım olarak değerlendirilmelidir. Söz konusu olgular, doğanın ve özellikle gökyüzünün ampirik gözlemine dayalı bir ritmik düzen önerisini, döngüsel zaman-mekânı kavrayabilmek ve bu düzenden, modern zaman-mekâna, yani doğanın yerine geçen yeni bir düzen önerisine geçişi açıklayabilmek için önemlidirler. İkinci bölümde ise gelenekselden moderne olan dönüşümde, döngüsel zaman-mekân kavrayışında yaşanan aşınmalar irdelenecektir. Amaçlanan, söz konusu aşınmanın modern dönem ile olan toplumsal ve kültürel ilişkisini ortaya koymaktır. Bu nedenle bu bölümde, aşınmayı gündemine taşıyan dönemin öne çıkan figürleri ve aşınmayı konulaştırdıkları metinleri incelenecektir. Ahmet Mithat, Adab-ı Muaşeret yahut Alafranga; Ahmet Rasim, Şehir Mektupları; Hasan Hamid, “Şems-i Tarih-Zeval-i Saat”; Ahmet Samim, “Vaktimizi Bilelim”; Falih Rıfkı Atay, Eski Saat, Ahmet Haşim, “Müslüman Saati” ve Ahmet Hamdi Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü zaman-mekân kavrayışında yaşanan değişimin etkilerinin inceleneceği örnek metinlerdir. Metinler birbirleriyle ve konuyla değerlendirme bölümünde ayrıca ilişkilendirileceklerdir. “Hicri-kameri takvimin aşınması”, “alaturka saatin aşınması”,“gece-gün sınırının aşınması” bu alt bölümün içeriğini oluşturan döneme ait olgulardır.

CHANGE IN THE OTTOMAN SPACE-TIME CONCEPTION;AN INQUIRY THROUGH OTTOMAN LITERARY TEXTS

This study entitled “Change in Ottoman Space-Time Conception: An Inquiry Through Ottoman Literary Texts”, proposes a novel discussion on the transformation of Ottoman practices from pre-modern to modern times with the use of recently discovered archival and literary texts which has been neglected so far in the techno-cultural and sociocultural researches. In that sense, “change in the Ottoman space-time conception” is one of the pivotal parameters in order to scrutinize the transformation of everyday life practices in respect to the changing contextual phenomena of the pre-modern and the modern, and this paper attempts to go beyond the prevalent approach of considering industrial revolution as the pre-requisite of discussing the social transformations brought by modernity. One of the main objectives of this study is to examine and visualize the technological, social and cultural processes experienced in the daily life practices that are specific to the Ottoman realm in relation to the space-time conception. Based on this conceptual framework, the first part named “Müneccims, Muvakkits and the Auspicious Moments: Ottoman Space-Time Conception Before 19th Century” intends to expose the „pre-modern Ottoman system‟ in relation to temporal space-time conception rooted in cosmology and nature. Accordingly, the second part under the title “New Space-Time Conception and Modernity in Ottoman Realm” aims to scrutinize the Ottoman experience of modernity in tune with the erosion of cosmological units derived from empirical observation. In this sense „cosmology, astrology (ilm-i nücum), astronomy (ilm-i heyet)‟, „müneccimbaşılık ve müneccimler (chief astrologer and the astrologers), „müneccimbaşı takvimleri (chief astrologer calendars)‟, „zayiçe (horoscope) ve eşref saat (auspicious moment)‟ and „muvakkitler, muvakkithaneler‟ are phenomena to be studied. As they display the operations of the Ottoman psycho-social structure, these patterns should be assessed as definition of Ottoman pre-modernity. They stand out to manifest other rhythms such as psycho-social and cultural ones. Hence, the proposition of a rhythmic order based on empirical observation of nature and especially skies to comprehend temporal space-time and a shift to a modern space-time which replaces nature with a new order is justified and posited. Accordingly, the second chapter aims to discuss the disengagement in temporal space-time conception occurring in the transformation from traditional to modern. The intention is to demonstrate the social and cultural relation of the disengagement with the modern period. Hence this chapter studies the exemplary texts on disengagement and the figures that have taken disengagement as their agenda in their texts. Ahmet Mithat‟s „Adab-ı Muaşeret yahut Alafranga (Forms of Politeness or the French Style)‟, Ahmet Rasim‟s „Şehir Mektupları (Urban Mail)‟, Hasan Hamid‟s „Şems-i Tarih - Zeval-i Saat (Dissolution of Time)‟, Ahmet Samim‟s „Vaktimizi Bilelim (Know Our Hour)‟, Ahmet Haşim‟s „Müslüman Saati (Muslim Clock)‟ and Ahmet Hamdi Tanpınar‟s „Saatleri Ayarlama Enstitüsü (The Calibration Institute of Clocks)‟ are the exemplary texts to discuss the change in space-time conception. The assessment section associates the texts to each other and the topic. „Disengagement of exilic moon calendar‟, „disengagement of Ottoman time‟, „disengagement of daynight demarcation‟ are the cases of this chapter.

PDF

___

BAİBAKANLIK OSMANLI ARİŞVLERİ (BOA) Ali Emiri, I. Abdülhamid, No: 1180. Bâb-ı Âlî Evrâk Odası (BEO.), 1223/91707, 25.C.1316. BEO., 1280/95937, 01.Za.1316. Cevdet Dahiliye (C.DH.), 69/3421, 1230.Ca.03. C.DH., 73/3603, 1232.L.06. C.DH., 47/2332, 1234.C.03. Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR.TO.), 492 /43. Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.), 429/22, 08.İ.1316.

AHMET MİTHAT EFENDİ, Avrupa Adab-ı Muaşereti yahut; Alafranga, Akçağ Yayınları, Ankara 2001.

AKGÜR A. Necati, “Halk Takvimi”, Türk Dünyası Araştırmaları,S:89 (1993), s.142-149.

AKGÜR A. Necati, “Müneccimbaşı Takvimlerinde Tarihleme Yöntemleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S:80 (1992), s.99-119.

AKGÜR A. Necati, “Celali Takvimi”, Türk Dünyası Araştırmaları, S:61 (1989), s.99-119.

AND Metin, Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, YKY, İstanbul 2008.

ATAY Falih Rıfkı, Eski Saat, Akşam Matbaası, İstanbul 1933.

AYDÜZ Salim, “İstanbul‟da Zamanın Nabzını Tutan Mekânlar Muvakkithaneler”, İstanbul, S:51 (2004), İstanbul, s. 92-97.

AYDÜZ Salim, Osmanlı Devleti‟nde Müneccimbaşılık ve Müneccimbaşılar, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstiüsü Bilim Tarihi Bölümü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1993.

BALIKHANE NAZIRI ALİ RIZA BEY, Bir Zamanlar İstanbul, Haz.: Niyazi Ahmet Banoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, No:11, İstanbul tarihsiz.

BASÎRETÇİ ALİ EFENDİ, İstanbul Mektupları, Haz.: Nuri Sağlam, Kitabevi, İstanbul 2001.

BERMAN Marshall, All That is Solid Melts into Air, Penguin Books, Londra 1988.

BILFINGER Gustav, Die Mittelalterlichen Horen und Die Modernen Stunden, Ein Beitrag Zur Kulturgeschichte, Stuttgart 1969[1892].

BİROL Nil, Managing The Time of The Bureaucrat in The Late Nineteenth Century Ottoman Central Administration, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2005.

CANTEMİR Bekir, The Changing of Conception of Time: Calendar And Clock From The Ottoman Empire to The Republic of Turkey, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2004.

CIPOLLA Carlo M.,Clocks and Culture 1300-1700, Norton&Company, Newyork-London 1978.

ÇAMUROĞLU Reha, Dönüyordu Bektaşilikte Zaman Kavrayışı, Doğan Kitapçılık, İstanbul 2000.

ÇİĞDEM Ahmet, “Türk Batılılaşması‟nı Açıklayıcı Bir Kavram: Türk Başkalığı, Batılılaşma, Modernite, Modernizasyon”, Haz.: Murat Belge, Modernleşme ve Batıcılık, C:3, İletişim Yayınları, İstanbul 2007, s.68-74.

CUNBUR Müjgan, “İlk Türk Ansiklopedisi Murad-Name‟de Astroloji „İlm-i Nücum‟ Maddesi”, International Symposium on The Observatories in Islam, 19-23 Eylül 1977, Haz.: Muammer Dizer, International Symposium on The Observatories in İslam, İstanbul 1980, s.91-102.

DAYIOĞLU Salih, “Muvakkithaneler”, Haz.: YKY, Zamanın Görünen Yüzü Saatler, No: 2869, İstanbul 2009, s. 123-133.

DEMİRALP Oğuz, Kutup Noktası: Ahmet Hamdi Tanpınar Üzerine Eleştirel Deneme, YKY, İstanbul 2001.

DEVELLIOĞLU Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2008.

Doğumunun Yüzüncü Yılında Ahmet Haşim, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, S:17, Türk Fikir ve Sanat Adamları Dizisi, No:4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987.

DOSAY GÖKDOĞAN Melek ve UNAT Yavuz, “Fatih Dönemi (1451-1481) Bilim Anlayışı ve Bilim Adamları”, Haz.: Yavuz Unat, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, Nobel, Ankara 2010, s.39-51.

ELIADE Mircea, The Sacred and the Profane: the Nature of Religion, Harper and Row, New York 1961.

EVLİYA ÇELEBİ, Keşfü‟z-Zunun, an Esami‟l-Kütübi ve‟l-Fünun; Kitapların ve İlimlerin İsimlerinden İüphelerin Giderilmesi, Çev.: Rüştü Balcı, C: 2, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011.

EVLİYA ÇELEBİ, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, İstanbul Devlet Basımevi, İstanbul 1938.

FEHD Tevfik, “İlm-i Ahkam-ı Nücum”, İslam Ansiklopedisi, C:22, TDV, İstanbul 2000, s.124- 126.

FEHD Tevfik, “İlm-i Felek”, İslam Ansiklopedisi, C:22, TDV, İstanbul 2000, s.126-129.

GIDDENS Anthony, The Consequences of Modernity, Polity Press, Cambridge 1996.

GÜNDÜZ Doğan, “Alaturka Saatten Alafranga Saate Geçiş: Osmanlı‟nın Mekânik Saatle Buluşması”, İstanbul, S:51 (2004), s.120-126.

GÜRBiLEK Nurdan, Kör Ayna, Kayıp İark, Metis Yayınları, İstanbul 2004.

GÜRBÜZ Ahmet, “sunuş”, (ed. Ahmet Gürbüz), Safranbolu Saat Kulesi ve Zaman Ölçerler Sempozyumu, 21-22 Mayıs 2010, Karabük Valiliği, Safranbolu 2011.

GÜRBÜZ Şule, “Alaturka Saat, Alaturka Zaman”, Haz.: YKY, Zamanın Görünen Yüzü Saatler, No: 2869, İstanbul 2009, s.57-67.

HAMİD Hasan, “İems-i Tarih-Zeval-i Saat”, Mülkiye, S:2 (1909), s.11-14.

HAŞİM Ahmet, “Göl Saatleri”, Haz.: Oğlak Klasikleri, Ahmet Haşim Bütün Kitapları, Oğlak Yayıncılık, İstanbul 2004, s.71-77.

HAŞİM Ahmet, “Müslüman Saati”, Haz.: Mahir Ünlü, Ahmet Haşim Düzyazıları, İnkılap, İstanbul 2004, s.131-133.

HELVACI Melahat ve UNAT Yavuz, “İlm-i Mikat”, İslam Ansiklopedisi, C:22, TDV, İstanbul 2000, s.133-135.

HİSAR Abdülhak Şinasi, Boğaziçi Mehtapları, Hilmi Kitabevi, Ankara 1942.

HİSAR Abdülhak Şinasi, Fahim Bey ve Biz, Varlık Yayınları, İstanbul 1966.

IŞIN Ekrem, İstanbul‟da Gündelik Hayat, Tarih, Kültür ve Mekân İlişkileri Üzerine Tarih Denemeleri, YKY, İstanbul 2006.

İHSANOĞLU Ekmeleddin ve GÜNERGUN Feza, “Osmanlı Türkiyesi‟nde Alaturka Saatten Alafranga Saate Geçiş”, X. Ulusal Astronomi Kongresi , 2-6 Eylül 1996, İstanbul 1996, s.159-167.

KURZ Otto, European Clocks and Watches in The Near East, Warburg Institute, Netherlands 1975.

LANDES David S.,Revolution of Time: Clocks and The Making of The Modern World, Belknap Press of HarvardUniversity, Cambridge-Massachusetts-London 1983.

MARDİN İerif, Türk Modernleşmesi, İletişim Yayınları, İstanbul 1992.

MAZIOĞLU Hasibe, Fuzûlî-Hâfız, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, No: I/3, TTK, Ankara 1956.

MERİÇ Nevin, Adab-ı Muaşeret: Osmanlı‟da Gündelik Hayatın Değişimi (1894-1927), Kapı Yayınları, İstanbul 2005.

NASR Seyid Hüseyin, Bilgi ve Kutsal, Çev.: Yusuf Yazar, İz Yayınları, İstanbul 1999.

NASR Seyid Hüseyin, İslam Kozmoloji Öğretilerine Giriş, Çev.: Nazife İişman, İnsan Yayınları, İstanbul 1985.

OASTLT (Osmanlı Astroloji Literaturü Tarihi), Haz.: Ekmeleddin İhsanoğlu, Ramazan İeşen, M. Serdar Bekar, vd., IRCICA, İstanbul 2011.

OALT (Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi), Haz.: Ekmeleddin İhsanoğlu, Ramazan İeşen, M. Serdar Bekar, vd., IRCICA, İstanbul 1997.

PAMUK Orhan, Cevdet Bey ve Oğulları, İletişim Yayınları, İstanbul 2008.

PARLA Jale, Babalar ve Oğullar: Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri, İletişim, İstanbul 2008.

PARLATIR İsmail, “Ahmet Haşim‟in Şiirinde Karamsarlık”, Doğumunun Yüzüncü Yılında Ahmet Haşim, Haz.: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, S:17, Türk Fikir ve Sanat Adamları Dizisi, No:4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987, s.13-22.

RASİM Ahmet, Şehir Mektupları, Haz.: Nuri Akbayar, Oğlak Klasikleri, İstanbul 2005.

SAMİM Ahmet, “Vaktimizi Bilelim”, Sada-ı Millet, S:111 (1910), s.1-5.

Süleymaniye Vakfiyesi, Haz.: Kemal Edib Kürkçüoğlu, Vakıflar Umum Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1962.

ROSSUM Gerhard D.,History of The Hour: Clocks and Modern Temporal Orders, Çev.: Dunlap Thomas, The University of Chicago Press, Chicago 1996.

TANPINAR Ahmet Hamdi, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1961.

TANYELİ Uğur, “The Emergence of Modern Time Consciousness in the Islamic World and the Problematic of Spatial Perception”, Haz.: Cynthia C. Davidson, Anytime, MIT Press, Cambridge 1999, s.159-167.

TURAL Sadık Kemal, “Ahmet Haşim‟in Hayatının Ana Çizgileri”, 1-12; Doğumunun Yüzüncü Yılında Ahmet Haşim, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, S:17, Türk Fikir ve Sanat Adamları Dizisi, No: 4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987, s.1-12.

UÇMAN ALTINIİIK Işıl, Osmanlı‟da Zaman Mekân Kavramının Değişimi ve Mimarlık, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.

ÜNVER Süheyl, “İstanbul Muvakkithaneleri Vazifelerinin İlmi ve Kültürel Değerleri Üzerine”, Haz.: Muammer Dizer, International Symposium on The Observatories in İslam, 19- 23 Eylül 1977, İstanbul 1980, s. 45-53.

WISHNITZER Avner, The Transformation Of Ottoman Temporal Culture During The Long Nineteenth Century, TelAvivUniversity The GraduateSchool of Historical Studies, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Tel Aviv 2009.

YAVUZ Hilmi, “Ahmet Hamdi Tanpınar ve Marksizm”, Haz.: Abdullah Uçman ve Handan İnci, Bir Gül Bu Karanlıklarda, Kitabevi, İstanbul 2002, s.213-222.

YILDIRIM Engin, “Zaman Disiplini ve Çalışma Zihniyeti: Ahmet Hamdi Tanpınar‟ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü Romanı Bağlamında Bir Değerlendirme”, Çalışma ve Toplum, S:4 (2011), s. 25-42.