MANGITLAR DEVRİ YERLİ VAKAYİNAMELERİ

XVI. yüzyılın başından itibaren Türkistan siyasetinin önemli figürlerinden biri olan Mangıt kabilesi başlangıçta bağımsız bir siyasi yapı oluşturamasa da Şibaniler ve Astrahaniler hanedanlarının yönetimindeki Buhara Özbek Devleti'nde bu kabilenin liderleri önemli görevler üstlenmişlerdir. 1756 yılında Cengiz Han soyundan olmadıkları halde iktidar talebinde bulunup bunu elde eden Mangıt Kabilesi liderleri, Buhara Hanlığı'nda Astrahanî Hanedanı'ndan yönetimi devralmışlar ve 1920 yılına kadar süren ve kendi isimleriyle anılan dönemi başlatmışlardır. Hanedandan birbiri ardı sıra on kişinin yönetici olduğu bu dönemde Buhara Emirliği, Türkistan'ın en güçlü devleti olma özelliğini korumuştur. Şibanîler ve Astrahanîler döneminde olduğu gibi Mangıt Hanedanı döneminde de tarih yazıcılığı devam etmiştir. Ancak bu hükümdarların meşruiyet problemi olmuştur. Vakayinamelerde Mangıt Hanedanı üyeleri bir yandan Cengiz Han ile irtibatlandırılmaya çalışılırken bir yandan da hanedanın soyu Hz. Muhammed'e dayandırılmaya çalışılmıştır. Son dönem kaynaklarında ise Orta Asya'nın Rusya tarafından işgal süreci işlenen konuların başında gelmiştir. Kroniklerin bir kısmı anlatıma ilk insandan başlarken, içlerinde Hz. Muhammed, Cengiz Han veya Mangıt Hanedanı ile başlayanlar da mevcuttur. Hatta bazıları sadece bir hükümdara hasredilmiştir. Farsça ve Tacikçe kaleme alnınan vakayinamelerde iktisadi ve toplumsal meseleler ihmal edilmiş, konu daha çok siyasi olaylar ve hükümdarların başarıları çevresinde gelişmiştir. Bu makalede Mangıtlar dönemi ile ilgili yerli ve yabancı çağdaş kaynakların hepsi ele alınmayacak, sadece yerli vakayinameler incelenerek onların temel özellikleri ortaya konulmaya çalışılacaktır.

THE NATIVE CHRONICLES OF THE MANGHITS PERIOD

From the sixteenth century, the Manghit tribe, which was one of the prominent political figures of Turkestan, had not established an independent entity; but in the Khanate Bukhara which was under the Shibanids and Astrakhanids, the leaders of this tribe assumed important offices. In 1756, although the leaders of Manghit tribe were not descended from Chinggis Qaghan, they demanded for the power and gained it from the Astrakhanid Dynasty in the Bukharan Khanate and started a period which was called with their own names. In this era, which succeeded ten persons one after another, the Amirate of Bukhara preserved its position as the strongest state of Turkestan. As being in the periods of Shibanids and Astrakhanids, historiography continued in the period of Manghit Dynasty as well. But the main question of historiography in this period, especially in the first chronicles, was the problem of legitimacy of sovereigns. On the one hand the descents of the members of Manghit Dynasty were tried to be correlated with Chinggis Qaghan, on the other hand the descents of the dynasty were tried to be based on the Prophet Muhammad. In the later chronicles, the main focus became the process of the Russian occupation of Central Asia. As some of the chronicles started to the narration from the first human, the others began by the Prophet Muhammad, Chinggis Qaghan or the Manghit Dynasty. Even some of them focus only on one sovereign. In the chronicles, written in Persian and Tajik, the social and economic matters were neglected, and the subject developed mostly around the political events and achievements of the kings. In this study, it will not be handled all of the native and foreign contemporary sources. Rather, by examining the native chronicles of the Manghits period, their key features will be brought out.

PDF

___

AHMEDOV, B. A., İstoriko-Geografiçeskaya Literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv., (Pismennıe Pamyatniki), Taşkent: İzdatel"stvo "FAN" Uzbekskoy SSR, 1985.

Anonim, Zafar-nama-yi Husrevi, podgotovka faksimilnogo tektsa, vvedenie, ukazateli iannotirovannoe oglavlenie Ismaila Rahmetova; otvetstvennıy redaktor D. S. Saidmuradov, Duşanbe: Izd-vo "Donish", 1989.

Anonim, Zafer-Name-i Hüsrevî: Şerh-i Hükümrevâ-yi Seyyid Emir Nasrullah Bahadır Sultan bin Haydar (H. 1242-1277) Der Buhara ve Semerkand, ed: Menuçehr Setudeh, Tahran: Miras-ı Mektub, 1377 h.ş.

BECKER, Seymour, Russia"s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865-1924, London, New York: RoutledgeCurzon, 2004.

BOUKHARY, Mir Abdoul Kerim, Histoire de L"Asie Centrale (Afghanistan, Boukhara, Khiva and Khoqand), Fransızca"ya çeviren Charles Schefer, Paris, 1876.

BREGEL, Yuri, "Historiography XII: Central Asia", EIr, c: XII, ed. by Ehsan Yarshater, New York, 2004.

BREGEL, Yuri, The Administration of Bukhara Under the Manghits and Some Tashkent Manuscripts, Bloomington: Indiana University, Research Institute for Inner Asia Studies, 2000.

BUHARAYİ, Mirza Abdul-Azim Sami Bustani, Tuhfe-i Şahi, tashih ve tahşiye ve talik-i Nadire Celali, Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, 2010.

BUHARAYİ, Mirza Şems, Tarih-i Buhara, Hokand ve Kaşgar (der Şerh-i Hükümrân-ı Emir Mir Haydar der Buhara, Muhammed Ali Han der Hokand ve Cihangir Hoca der Kaşgar), ed: Muhammed Ekber Aşık, Tahran: Miras-ı Mektub, 1998.

DANİŞ, Ahmed, Traktat Ahmeda Danişa "İstoriya Mangıtskoy Dinastii", Tercüme, Mukaddime ve İzahı I. A. Neçefova, Duşanbe: İzdatel"stvo "Daniş", 1967.

EPIFANOVA, L. M. Rukopisnıe İstoçniki İnstituta Vostokovedeniya Akademi Nauk UzSSR Po İstorii Sredney Azii Perioda Prisoedineniya K Rossii (Buhara), Taşkent: Izdatelstvo "Nauka" Uzbekskoy SSR, 1965.

HUNCÎ, Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmanname-yi Buhara (Tarih-i Padişah-ı Muhammed Şibani), ed: Menuçehr Setudeh, İntişarat-ı Bengah Tercüme ve Neşr-i Kitab, Tahran, 1341h.ş.

IVANOV, P. P., Vostanie Hıtay-Kıpçakov v Buharskom Hanstve 1821-1825 gg., Moskova: İzdatel"stvo Akademi Nauk SSSR, 1937.

KÜGELGEN, Anke von, Die Legitimierung der mittelasiatischen Mangitendynastie in den Werken ihrer Historiker (18.-19. Jahrhundert), İstanbul: Orient-Institut, 2002.

MIKLUHO-MAKLAY, N. D., Opisanie Tacikskih i Persidskih Rukopisey Instituta Vostokovedeniya, vıpusk III, Moskova: Izdatelstvo "Nauka", 1975.

Mirza Bâdi,, Divan, Madjma,, Al-Arkam (Predpisaniya Fiska): Priemi Dokumentaçii v. Buhare XVIII. v., Faksimile Rukopisi Vvedenie, Perevod, Primeçaniya i Prilojeniya A. B. Vil"danovoy, Moskova: Izdatel"stvo Nauka Glavnaya Redakçiya Vostoçnoy Literaturı, 1981.

Mirza Selim Bek, Keşkül-i Selimî ve Tarih-i Mütekaddimîn ve Müteahhirîn, ed: Molla Abdulkerim b. Molla Abdurezzak, Taşkent, 1912.

MÜNŞİ, Muhammed Yusuf, Mukim-Hanskaya Istoriya, perevod s Tadjikskogo, predislovie, primeçaniya i ukazateli professora A. A. Semenova, Izdatelctvo Akademi Nauk Uzbekskoi SSR, Taşkent, 1956.

NORKULOV, N. K., ",,Tarih-i Selimî" Kak İstoriçeskiy İstoçnik", Obşestvennıe Nauki v Uzbekistane, No. 4, 1966, ss. 57-59.

O Niekotorıh sobıtiyah v Buharie, Hokandie i Kaşgarie, Zapiski Mirzı-Şemsa Buhari, izdannıya v tekstie, s perevodom i primieçaniyami, V. V. Grigorevım, Kazan: Univ. tip., 1861.

SAMİ, Abdu"l-Azim, Istoriya Mangıtskih Gosudarey, Pravivşih v Stolitse, Blagorodnoy Buhare, sostavitel", Haydarbek Nazirbekoviç Bababekov, Taşkent: Institut, 2010.

SAMİ, Mirza Abdu"l-Azim, Tarih-i Selâtîn-i Mangıtiyye (Istoriya Mangıtskih Gosudarey), Izdanie Teksta, Predislovie, Prevod i Primeçaniya L. M. Epifanovoy, Moskova: Akadamiya Nauk Uzbekskoy SSR, Institut Vostokovedeniya, 1962.

SARAY, Mehmet, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), Ankara: TTK Yayınları,1994. Sarfraz Khan, Muslim Reformist Political Thought: Revivalists, Modernists and Free Will, London ve New York: RotledgeCurzon, 2003.

SELA, Ron, Central Asia in the 18th Century: The Age of Introspection, Basılmamış Doktora Tezi, Bloomington: Indiana Üniversitesi, 2004.

STORI, Ç. A., Persidskaya Literatura: Bio-Bibliografiçeskiy Obzor, v treh çastyah, perevel s Angliyskogo, pererabotal i dopolnil Yu. E. Bregel, c: II, Moskova, 1972. The Times, Tuesday, August 22, 1843, pg 5, issue 18381, col: E.

VİLDANOVA, A. B. "Tsennıy İstoçnik po İstorii Buharskogo Hanstva", Materialı po Vostoku, Taşkent, 1966, ss. 111-114.

WOLFF, Joseph, Narrative of a Mission to Bokhara in the years 1843-1845, to as Certain the Fate of Colonel Stoddart and Captain Conolly, Two volumes in one, Second Edition, Revised, London: John W.Parker, West Strand, 1845.

YUSUPOVA, D. Yu ve CELİLOVA, R. P., Sobranie Vostoçnıh Rukopisey Akademi Nauk Respubliki Uzbekistan: İstoriya, Taşkent: İzdatelstvo "Fan" Akademi Nauk Respubliki Uzbekistan, 1998.