19099

ıd- FİİLİNİN YAPISI ÜZERİNE

Bu çalışmada ïd- fiilinin yapısı incelenecektir. İlk olarak Orhon Yazıtlarında tespit edilen bu fiilin yapısını Thomsen, Clauson ve M. Erdal gibi Türkologlar ïd- şeklinde düşünmüşler; hatta KT G 8 ve BK K 6. satırlardaki ïs(a)r şeklinin ïds(a)r şeklinden geldiğini ds/ts > ss benzeşmesi sonucunda ïs(a)r şekline dönüştüğünü ifade etmişlerdir. Buna karşılık Muharrem Ergin ve Talat Tekin gibi Türkologlar da ilgili fiilin ï- kökünden -d- genişletme eki ile türediğini düşünmüşlerdir. Bu çalışmada Eski Türkçede ıd- "göndermek, terk etmek, bırakmak" anlamlarında karşımıza çıkan fiilin yapısı irdelenecek ve bu fiil şeklinin kök mü yoksa tek vokalden ibaret olan fiil köküne gelen /d/ morfeminin köke kaynaşması sonucu oluşmuş bir gövde mi olduğu tespit edilmeye çalışılacaktır. İlgili fiilin yapısı tespit edilmeye çalışılırken özellikle Orhon Türkçesinde (T1 = T) konsonantının yazılışı ve bu konsonanttan sonra gelen konsonantın seda bakımından konsonant uyumlarına uyup uymadığı konusu aydınlatıldıktan sonra, Eski Türkçeden itibaren ïd- fiilinin örnekleri ele alınıp, özellikle bu fiilin daha iyi aydınlatılması için fiilin görülen geçmiş zaman kipi dışındaki çekimleri ile ilgili örnekleri bulunarak, Orta Türkçe ve diğer dönemlerdeki örnekler incelenerek ï- fiilinin varlığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Yine ïd- şeklinin bir fiil gövdesi olduğu ve bu fiilin ï"göndermek, terk etmek, bırakmak" anlamındaki fiile gelen -d- fiilden fiil yapan genişletme ekinin, eklendiği fiil köküne kaynaşarak fiil kökünden ayırt edilmesinin zorluğu tod-, doy- < to-d-; kod- koy- < ko-d- gibi örnekler ile gösterilmeye çalışılmıştır

ON THE STRUCTURE of ïd- VERB

In this work the structure of ïd- verb will be examined. This verb was first identified in Orhon Yazıtları and the turcologists Thomsen, Clauson and M. Erdal thought its structure as ïd- ; also they thought that ïs(a)r shape at the lines KT G 8 and BK K 6 came from ïds(a)r shape and it transformed to ïs(a)r shape as a result of ds/ts > ss change. Where as the turcologists like Muharrem Ergin and Talat Tekin, thought that the concerned verb is derived from ï- stem by -d- extention annex. In this work,the structure of the old turkish verb ıd- which we see in the meaning of “send,leave” will be examined and will be tried to determine if this verb style is a root or a body which is formed by merging to the root the /d/ morfem that comes to the verb root which has a single vocal.While working on examining the structure of this verb, after clearing especially the spelling of (T = T1) consonant in Orhon turkish and if the consonant that comes after this consonant suits to the consonant concordances; id- verb samples from the old turkish will be dealed and To clearify especially this verb better,by finding conjugation samples of this verb excluding the known past conjucation form, by analyzing other samples in middle turkish and other periods, the existence of the verb i- will be tried to determined. Also id- shape is a verb body and it is tried to be shown the hardness of distinguishing this verb from the verb i- “send, leave”

PDF

___

ARAT, Reşid Rahmeti, Atabetü’l-Hakayık, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.

ARAT, Reşid Rahmeti, Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991.

ARAT, Reşid Rahmeti, Kutadgu Bilig (Çeviri), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1959.

ARAT, Reşid Rahmeti, Kutadgu Bilig I (Metin), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.

ATA, Aysu, Kıssasü’l-Enbiyā II (Dizin), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997.

ATA, Aysu, Nehçü’l-Ferādis III, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988.

ATA, Aysu, Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2004.

ATALAY, Besim, Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, c: I, II, III, IV, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988.

AYDIN, Erhan, Şine Usu Yazıtı, Karam Yayınları, Çorum 2007.

AYDIN, Erhan, Türk Runik Kaynakçası, Karam Yayınları, Çorum 2008.

BANG, W. und ARAT, R. Rachmati (Rahmeti), Die Legende von Oghuz Qaghan, SPAW, 683- 724, Berlin 1934.

BANG, W. und GABAIN, A. Von., ARAT (Rahmeti) R. Rachmati, Türkische Turfan-Texte VI, SPAW, 93-192, Berlin 1934.

BANG, W., GABAIN, A. Von., Türkische Turfan-Texte I- V, I, SPAW 1929, 1-30, II = SPAW 1929, 411-430, III = SPAW 1930, 183-211, IV = SPAW 1930, 432-450, V = SPAW 1931, 323-356 = Berlin 1929- 1931.

BOROVKOV, A. K., Orta Asya’da Bulunmuş Kur’ân Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. yüzyıllar), (Rusçadan çevirenler: Halil İbrahim Usta, Ebülfez Amanoğlu), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2002

BROCKELMANN, C., Osttürkische Grammatik der İslamischen Litteratursprachen Mittelasiens, Lieden 1954.

CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul 1993.

CLAUSON, Sır Gerard, Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford the Clarendon Press, London 1972.

Derleme Sözlüğü c: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1963-1982.

DOERFER, Gerhard, “Bemerkungen zu Talât Tekins „Orhon Yazıtları‟”, Türk Dilleri Araştırmaları, S: 2, (1992), s. 5-17.

DOERFER, Gerhard, “Proto-Turkic: Reconstruction Problems”, TDAYB, (1975-1976), s. 1-59.

DOERFER, Gerhard, TEZCAN Semih, Wörterbuch des Ghaladsch (Dialekt von Xarrab), Akadémia Kiadó, Budapest 1980.

ECKMANN, János, Çağatayca El Kitabı, (çev: Günay Karaağaç), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1988.

ERASLAN, Kemal - SERTKAYA, Osman Fikri - YÜCE, Nuri; Kutadgu Bilig III (İndeks), Türk Kültürünü Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1979.

ERCİLASUN, Ahmet Bican, Kutadgu Bilig Grameri (Fiil), Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 1984.

ERDAL, Marcel, Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Volume: I, II, Wiesbaden Harrassowitz 1991.

ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1995.

ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul 1997.

GABAIN, A. Von., Alttürkische Grammatik, (Porta Linguarum Orientalium N.S. XV), Berlin: Wiesbaden 19743.

GABAIN, A. Von., Eski Türkçenin Grameri (çeviren: Mehmet Akalın), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988.

GABAIN, A. Von., Türkische Turfan-Texte VIII (Texte in Brāhmī-Schrift), ADAW, Berlin 1954.

GABAIN, A.von und W. Winter, Türkische Turfan-Texte IX, ADAW, Berlin 1959.

GABAIN, A.von., Türkische Turfan-Texte X, ADAW, Berlin 1959.

GAZİHAN, Sultan Abdülhamid, Lugati Çağatai ve Türki Osmâni, Mihran Matbaası, İstanbul 1928.

GRØNBECH, Kaare, Komanisches Wörterbuch, Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, E. Munksgaard, Kopenhagen 1942.

HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1997.

HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2003.

HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Türk Dilinde Fiiller, Cönk Yayınları, İstanbul 1991.

HAMILTON, James Russel, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (çeviren: Vedat Köken), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988.

HAN, Muhammad Mehdî, Sanglax, (yayınlayan: Sır Gerard CLAUSON), The Trustees of the “E. J. W. GIBB MEMIORAL” and Published by Messrs., London 1960.

HAZAI, G. – ZIEME, Peter, Fragmente der Uigurischen Version des “Jin’gaŋjiŋ mit den Gāthās des Meister fu” (Schriften zu Geschichte und Kultur des Alten Orients 3, Berliner Turfantexte I) Berlin 1971.

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Gülistan Tercümesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1989.

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Kıpçak Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1958.

KAYA, Ceval, Uygurca Altun Yaruk, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994.

KOÇ, Aylin, Tarihi ve Çağdaş Türk Lehçelerinde Sedalılaşma, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2005.

LAUT, Jens Peter – RÖHRBORN, Klaus, Buddhistische Erzählliteratur und Hagiographie in Türkischer über lieferung, Otto Harrassowitz-Wiesbaden, Berlin 1990.

LE COQ, A. Von., “Dr. Stein’s Türkish Khuastuanift from Tun-huang”, JRAS, 1911: 277- 314, Berlin 1911.

LE COQ, A. Von., Türkische Manichaica aus Chotscho I-III, I= APAW 1911, Anhang Berlin 1912, II= APAW 1919, III=APAW 1922 (Türkçesi: Fuat Kösearif (1932). Türkçe Mani Metinler I, Devlet Basımevi, İstanbul 1932.

MAUE, Dieter, Alttürkische Handschriften (teil 1), Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1996.

MÜLLER, F. W., Uigurica I, APAW, Berlin 1980.

MÜLLER, F. W., Uigurica II, APAW, Berlin 1910.

MÜLLER, F. W., Uigurica III, APAW, Berlin 1922.

MÜLLER, F. W., Uigurica IV, (A. Von. Gabain tarafından yayımlandı), APAW, Berlin 1931.

NADELYAYEV, V. – NASİLOV, M., TENİŞEV, D. M. E. – ŞÇERBAK, R., Drevnetyurskiy Slovar, Izdatel‟stvo Nauka, Leningrad 1969.

ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1936, 1938, 1940, 1941.

ÖLMEZ, Mehmet, Altun Yaruk III. Kitap, (=5. Bölüm) (Suvarṇaphâsûtra), Simurg Yayınları, İstanbul 1991.

ÖLMEZ, Mehmet, Hsüan-Tsang’ın Uygurca Yaşamöyküsü (VI. bölüm), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış doktora tezi), Ankara 1994.

ÖZÖNDER, F. Sema Barutçu, Uygurca Sadāprarudita ve Dharmodgata Bodhisattva Hikâyesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış doktora tezi), Ankara 1987.

ÖZÖNDER, F. Sema Barutçu, Üç İtigsizler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1998.

ÖZYETGİN, A., Melek, Ebū Hayyān Kitābu’l-idrāk Li Lisāni’l-Etrāk Fiil: Tarihi ve Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Köksav Yayınları, Ankara 2001.

POPPE, N., Grammar of Written Mongolian, Wiesbaden 1954.

POPPE, N., Introductionto Mongolian Comparative Studies, Helsinki 1955.

POPPE, N., Vergleichende Grammatik der Altaischen Sprachen, I: Vergleichende Lautlehre, Wiesbaden 1969.

RADLOFF, W., Bruchstück des Ârya Rājāvavādaka Genannten Mahāyāna Sūtra, İmprimerie de I‟Académie İmpériale des Sciences, St. Pétersbourg 1911.

RADLOFF, W., Ein Fragment aus der Prajnāpāramitā, İmprimerie de I‟Académie İmpériale des Sciences, St. Pétersbourg 1911.

RADLOFF, W., Kuan-şi-im Pusar, İmprimerie de I‟Académie İmpériale des Sciences, St. Pétersbourg 1911.

RADLOFF, W., Nachtràge zum Chuastvanit, İmprimerie de I‟Académie İmpériale des Sciences, St. Pétersbourg 1911.

RADLOFF, W., Tişastvustik, İmprimerie de I‟Académie İmpériale des Sciences, St. Pétersbourg 1910.

RADLOFF, W., Uigurische Sprachdenkmäler,: Akademic der Wissenschaften, Leningrad 1928.

RAMSTEDT, G. J., Einführung in Diealtaische Sprachwissenschaft I, Studia Orientalia, Helsinki 1957.

RAMSTEDT, G. J., Einführung in Diealtaische Sprachwissenschaft, II, Studia Orientalia, Helsinki 1952.

RÄSÄNEN, Marttı, Materialien zurMorphologie der Türkischen Sprachen, Studia Orientalia Helsinki 1957.

RÄSÄNEN, Marttı, Versuch eines Etymologıschen Wörterbuchs der Türksprachen, Studia Orientalia, Helsinki 1969.

RÖHNBORN, Klaus, Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden 1977.

SHŌGAITO, Masahiro, TUGUSHEVA Lilia, FUJISHIRO Setsu, Daśakarmapathāvadānamālā, İn Uighur from the Collection of the St. Petersburg Branch of the Institute of Oriental Studies Russian Academy of Sciences, Nakanishi Printing, Kyoto 1998.

SHŌGAITO, Masahiro, Uighur Abhidharma Texte, Nakanishi Printing, Kyoto 2008.

STAROSTIN, Sergei – MUDRAK, Anna Dybo-Oleg vd… Handbook of Oriental Studies, c: I, II, III, Boston 2003

Tarama Sözlüğü c: I II, III, IV, V, VI, VII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1963- 1977.

TEKİN, Şinasi, (1980). Maitrisimit nom Bitig, Berliner Turfantexte IX, Berlin 1980.

TEKİN, Şinasi, “AltunYaruk’un 20. Bölümü: İligler Qanlarınıng Köni Törüsin Aymaq (=Rājaşāstra)”, TUBA 11, 133-199, İstanbul 1987.

TEKİN, Şinasi, Buddhistische Uigurica aus der Yüan-Zeit, Akademiai Kiadό, Budapeşt 1980.

TEKİN, Şinasi, Kuan-şi-İm Pusar (Ses İşiten İlah), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1960.

TEKİN, Talât, “Furtherevidence for Zetacism and Sigmatism”, Researches in AltaicLanguages, ed. By L. Ligeti, 1975: 275-284, Budapest 1975.

TEKİN, Talât, Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 9, Ankara 2000.

TEKİN, Talât, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988.

TEKİN, Talât, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988.

TEKİN, Talât, Tunyukuk Yazıtı, Simurg Yayınları, İstanbul 1994.

TENİŞEV, E. R., Strojsaryg-ujgurskogojazyka, Moskau 1976.

TEZCAN, Semih, Das Uigurische İnsadi Sūtra, Berliner Turfantexte III, Berlin 1970.

TOPARLI, Recep, Muʿinü’l- Mürid, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum 1988.

TOPARLI, Recep, VURAL Hanifi, Recep KARAATLI, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2003.

TOPRAK, Funda, Harezm Türkçesinde Fiil, Ankara 2005.

TUGUŞEVA, L. Yu., Uygurskaya Versiya Biografi Syuantszana, Akademiya Nauk S.S.C.B., Moskova 1991.

UÇAR, Erdem, Altun Yaruk Sudur (V. kitap), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2009.

USER, Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen Yayınları, Konya 2009.

USTA, Halil İbrahim, Orta Asya Kur’ân Tefsiri, Türk Dilinin Tarihi Kaynakları, Ankara 2011.

WAGNER, E – RÖHRBORN, Klaus, Kaşkūl, İnstituts für Orientalistik an der Justus-Liebig Üniversität, Giessen 1989.

WILKENS, Jens, Alttürkisch-buddhistischen Kşanti Kılguluk Nom Bitig, Berliner Turfantexte XXV, Berlin 2000.

WILKENS, Jens, Die drei Körper des Buddha (trikāya), Berliner Turfantexte XXI, Berlin 2001.

YUDAHIN, K. – TAYMAS, Abdullah, Kırgız Sözlüğü, cilt: I, II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988.

YÜCE, Nuri, Mukaddimetü’l-Edeb, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1993.

ZIEME, Peter, Altun Yaruq Sudur, Berliner Turfantexte XVIII, Berlin 1996.

ZIEME, Peter, Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berliner Turfantexte XIII, Berlin 1985.

ZIEME, Peter, Magische Texte des Uigurischen Buddhismus, Berliner Turfantexte XXIII, Berlin (?).

ZIEME, Peter, Manichäisch-türkisch Texte, Berliner Turfantexte V, Berlin 1975.

ZIEME, Peter, Vimalakîrtinirdeśa Sūtra, Berliner Turfantexte XX, Berlin 2000.

ZIEME, Peter, Zur Buddhistischen Stabreimdichtung der Altan Uiguren, Acta Orientalia Academie Scientiarum Hungaricae XXIX (2), pp. 187-211, Berlin 1985.