BİR KİTAP ARKASI SÖZLÜK ÇEVİRİSİ: KUTADGU BİLİG

11. yüzyılda Yusuf Has Hacib tarafından aruz ölçüsü ve mesnevi nazım şekliyle yazılan, "mutluluk veren bilgi" anlamına gelen Kutadgu Bilig, siyasetname türünün ilk örneğidir. Hakaniye Türkçesiyle yazılan ve içerisinde 6645 beyit bulunan bu eser toplam on sekiz ayda tamamlanmıştır. Genel olarak çeşitli bilgi ve öğütlerin yanı sıra erdem, mutluluk gibi kavramların da işlendiği eserde dört sembolik karakter birbirleriyle konuşturulmaktadır. Bunlardan "Kün Togdı" adaleti; "Ay Toldı" mutluluğu; "Odgurmış" akıbeti, yani hayatın sonunu; "Ögdülmiş" ise aklı temsil etmektedir. Bu makalede, Kutadgu Bilig'in 1984 yılında sekiz kişilik bir komisyon tarafından Urumçi'de yayımlanan Yeni Uygurca çevirisinin sonunda bulunan sözlük üzerine çalışılmıştır. Toplam 273 maddelik açıklamanın bulunduğu bu sözlükte 244 tanesi için madde başı kullanılmışken, 29'u için herhangi bir madde başı kullanılmamıştır. Bu sözlüğü önemli kılan, içerisinde bugün için unutulmuş veya kullanımdan kalkmış Orta Türkçe kelime ve ifadelerin yer almasıdır. Sözlükteki madde başı ve açıklamaların transkripsiyonu ve Türkiye Türkçesine aktarımı burada bir tablo hâlinde yan yana verilmiş; kullanılan çeviri yazı işaretleri de çalışmanın sonunda bir arada gösterilmiştir. Sözlükte dikkati çeken başka bir nokta ise bazı madde başlarından hemen sonra kullanılan "?. U", "E" ve "P" kısaltmalarıdır. Bunlardan en çok kullanılanı "?. U" Kutadgu BiligUygurca; "E" Arapça; "P" ise Farsça anlamlarına gelmektedir. Bunların dışında, Sanskritçeden alınan kelimelerin yanına da "Sanskiritçe" ibaresi yazılmıştır

A BACK OF THE BOOK DICTIONARY TRANSLATION: KUTADGU BİLİG

Kutadgu Bilig written by Yusuf Has Hacib in 11. century by the form of aruz prosody and verse also meaning the information leading to happiness is the first sample of politicsbooks style. This work which was written by Hakaniye Turkish dialect and involving 6645 couplets was completed totally in eighteen months. Four symbolic characters speak each other in this book which contains some subjects such as knowledge, advice, virtue and happiness. Among these “Kün Togdı” represents the justice; “Ay Toldı” represents the happiness; “Odgurmış” represents the day of doom; “Ögdülmiş” represents the wisdom. In this article, the dictionary prepared by a committee of eight in Urumçi at the back of the Kutadgu Bilig’s translation version into New Uigur Turkish dialect publishing in 1984, was handled. In this dictionary, which consists of totally 270 expressions, there are per items for 244 of them, and there are not any per items for 29 of them. The importance of this dictionary is derived from containing some forgotten words and expressions for today belonging to the Middle Turkish language. The transcriptions and transfer into Turkey Turkish dialect of the per items and expressions in the dictionary are given into a table side-by-side here; also the transcription letters that are used are showed together at the end of the article. Another noteworthy point of the dictionary is the abbreviations “Ķ. U”, “E” ve “P” using just after the some per items. The most frequently repeated abbreviation “Ķ. U” means Kutadgu BiligUigur dialect; “E” means Arabic language; “P” means Persian language. In addition to these, the word “Sanskiritçe” was written on the side of the words coming from Sanskrit language.

PDF

___

AKSAN Doğan, Türkiye Türkçesinin Dünü-Bugünü-Yarını, Bilgi Yayınevi, Ankara 1993.

ALKAYIŞ M. Fatih, Ziya Semediy’in Örük Gülligen Çağda Hikâyesinde Aktarma Meseleleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2002.

ARAT Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig I, Metin, TDK Yayınları, Ankara 1947.

ARAT Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig II, Tercüme, TDK Yayınları, Ankara 1985.

ARGUNŞAH Mustafa, YÜKSEKKAYA Gülden Sağol, TABAKLAR Özcan, Tarihî Türk Lehçeleri, Kesit Yayınları, İstanbul 2010.

AYDIN Erhan, Eski Türk Yer Adları (Eski Türk Yazıtlarına Göre), 1.baskı, Kömen Yayınları, Konya 2012.

BOZKURT Fuat, Türklerin Dili, 2.baskı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.

BURAN Ahmet, ALKAYA Ercan, Çağdaş Türk Lehçeleri, 6.baskı, Akçağ Yayınları, Ankara 2009.

DANKOFF Robert, Yûsuf Khâss Hâjib – Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turca-Islamic Mirror of Princes, Chicago and London: The University of Chicago Press 1983.

DEMİR Nurettin, YILMAZ Emine; Türk Dili El Kitabı, 1.baskı, Grafiker Yayınları, Ankara 2003.

DİLAÇAR Agop, Kutadgu Bilig İncelemesi, TDK Yayınları, Ankara 1972. EMET Erkin, “Türklerin Ana Yurtlarından Biri Kumul (Hami) ve Kumul Kelimesinin Etimolojisi Hakkında”, Türk Dünyası 4, 162-165, 1997.

ERCİLASUN Ahmet Bican, Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara 1984.

ERCİLASUN Ahmet Bican, Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, 2.baskı, Ankara 1989.

GÜLENSOY Tuncer, Türkçe El Kitabı, Akçağ Yayınları, Ankara 2000.

KAŞGARLI Sultan Mahmut, Çağdaş Uygur Türklerinin Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.

KOMİSYON, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I-II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.

KOMİSYON, Kutadgu Bilig, Şincan Uygur Aptonom Rayonluk İçtimai Penler Akadimisi Milletler Edibiyati Tetkikat İnstitüti, Milletler Neşriyati, Urumçi 1984.

MORGÜL Mahiye, “Çin Uygur Şivesinde Leylum Ley”, 27.11.2006 tarihli Mersin Tercüman Gazetesi (www.mersintercuman.com).

NECİP Emir Necipoviç (Rusçadan çev. İklil KURBAN), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 1995.

ÖLMEZ Mehmet, “Çağdaş Türk Dillerinde Kutadgu Bilig Çevirileri”, Türk Dilleri Araştırmaları, 14 (2004) :103-126.

ÖZTÜRK Rıdvan, Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, TDK Yayınları, Ankara 1997.

ÖZTÜRK Rıdvan, Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara 1994.

PARLATIR İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, 2.baskı, Yargı Yayınevi, Ankara 2009.

TÜRKÇE SÖZLÜK, TDK Yayınları, Ankara 2005.