GÜRCİSTAN/ACARA KEDA BÖLGESİ’NDEKİ OSMANLI DÖNEMİ CAMİLERİ

Dünyanın kadim topluluklarından olan Gürcüler, Azize Nino’nun(öl.338) Hristiyanlığı topraklarına getirmesiyle bu dini kabul eden ilk topluluklardan olmuşlardır. İberya olarak bilinen Gürcistan coğrafyası uzun yıllar Bizans ve İran arasında etkinlik mücadelesine sahne olmuştur. Daha sonra bölgeye Türklerin gelmesiyle Gürcü-Türk mücadelesi -kimi zaman da dostluğu- uzun yıllar sürmüştür. Gürcistan’da Osmanlı askeri gücü ilk olarak Fatih Sultan Mehmet döneminde görülmeye başlanmıştır. Osmanlı-Safevi mücadelesinde sürekli el değiştiren bölgede 18. yüzyıldan itibaren Rusların hakimiyeti görülmektedir. Gürcistan içerisinde özerk bir eyalet niteliğinde olan Acara, Osmanlı yönetiminde en çok kalan ve bu kültürü en çok bünyesinde barındıran bölgedir. Günümüze ulaşan camileri, medreseleri ve diğer pek çok mimari eseri Osmanlı döneminde inşa edilmiştir. Acara içerisinde ilçe merkezi durumunda olan Keda’dan günümüze ulaşan dokuz ahşap cami özgün niteliklerini günümüze taşıması bakımından önemlidir. Bölge camileri, gerek yapım teknikleri gerekse süsleme özellikleriyle Karadeniz coğrafyasında görülen pek çok ahşap cami ile benzer özellikler gösterse de yöreye özgü farklı nitelikleri de barındırmaktadır. İncelediğimiz yapılarda usta ismine rastlanması, bezeme tarihinin verilmesi gibi pek çok detay çalışmamız ile ilk defa yayınlanacaktır. Bu çalışma ile süsleme açısından her biri farklı makale konusu olacak yapıların genel tanıtımının yapılması amaçlanmış olup, süsleme programı ve yakın coğrafyalarla olan ilişkisi sonraki çalışmalara konu edilecektir. 1991’e kadar ibadet amacı dışında kullanılmış veya kapalı kalmış olan camilerde pek çok özgün unsur bu nedenle korunmuş olup, günümüzde yapılacak onarımlarda da bu özgünlüğü bozmayacak müdahalelerin yapılması amaçlanmalıdır.

OTTOMAN PERIOD MOSQUES IN THE ADJARA KEDA REGION OF GEORGIA

As one of the ancient populations on earth, Georgians are one of the earliest people to have converted to Christianity with its introduction to this religion by St. Nino (d. 338). Known as Iberia, Georgian lands, for many years, witnessed the power struggles between Byzantine and Iran. The arrival of the Turks in the region resulted in clashes as well as friendships over long periods of time. Turks first arrived in Georgia during the reign of Mehmet the Conqueror. The region continuously changed hands during the Ottoman-Safevid power struggle but saw Russian rule from the 18 th century onwards. An autonomous region within Georgia, Adjara remained under Ottoman rule for the longest period, and therefore displays Ottoman culture the most. Its surviving mosques, school and many other buildings were constructed during the Ottoman period. Nine timber mosques in the district centre of Keda in Adjara are significant for their intact original architectural features. Although their construction techniques and decorative elements show similarities with timber mosques in the Black Sea geography, the mosques in the region also display different local features. Many details such as names of building masters and dates of decoration in the buildings we have investigated will be published for the first time. While these buildings merit individual articles on their decorative arts, this article aims to give a general introduction. The decorative programs and relations with nearby lands will be the subjects of other studies. These mosques were either used outside their original function or remained closed, and most of their original features remain intact. Therefore, any future intervention should aim not to harm the authenticity of these buildings.

PDF

___

AdjaristsqaliCascade Project,(2012), ESİA,Vol 3, Brighton. Arık R. (1988), Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ayan, E.(2009) “Sultan Alparslan’ın Ermeni-Gürcü Siyaseti” S. 2, (s. 9-29), Karadeniz,Ardahan.
Aydın, A. (2006). “Çoruh Vadisi(Tao) ve Oltu’nun Osmanlı Hakimiyetine Girmesi”, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.7, S.1, (s. 205-221) Erzurum.
Aytekin, O. (1999), Ortaçağdan Osmanlı Dönemi Sonuna Kadar Artvin’deki Mimari Eserler, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Aytekin, O. (2005), “Komşumuz Acara’da Osmanlı İzleri Gonio Kalesi”, XIV. Türk Tarih Kongresi,c. 2, (s. 1297–1304), Ankara.
Aytekin, O. (2015), “Gürcistan’daki Osmanlı ve Sonrasına Ait Taşınmaz Kültür Varlıkları”, Yeni Türkiye, S. 78 (Kafkaslar Özel Sayısı VIII) (s.138-145), Ankara.
Ayverdi, E. H. (1989), Osmanlı Mimarisinin İlk Devri (Ertuğrul, Osman, Orhan Gazi, Hüdavendigar ve Yıldırım Bayezid -630–805/1230–1402-), c. I, İstanbul, Kubbealtı Neşriyatı.
Bala,M.,(1997), “Gürcistan”,MEB İslam Ansiklopedisi.c. 4, (s. 837- 845),Eskişehir.
Bay, A., (2016), “Limanı Olan Bir Kasabadan Bir Liman Kentine : Batum Şehri (1830-1905)”, İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 2016/1, (s. 61-80)İstanbul.
Bay, A.(2017), “Osmanlı Dönemi Batum, Gönye, Acara ve Maçahel Vakıfları”, Uluslararası Gürcistan’da İslamiyet’in Dünü Bugünü Yarını Sempozyumu, Ed.Fahameddin Başar-Murat Kasap, (s. 129-154) İstanbul.
Bayhan, A.A. (2005), “Ordu/İkizce’den Bir Ahşap Cami: Laleli (Eski) Camii”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 14, (s. 10- 20), Erzurum.
Bayhan, A.A.(2009), “.Ordu’da Bazı Tarihi Ahşap (Çantı) Camiler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 2, S.7, (s. 55-84), Samsun.
Bayhan, A.A. (2015), “Ordu/Perşembe’den İki Ahşap Çantı Cami Örneği”, Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, S.12/2014, (s. 99-107), Ankara.
Bayraktar, M. S. (2006), “Samsun’da Türk Mimarisinin Gelişimi”,Geçmişten Geleceğe Samsun 1. Kitap,(s.399-425) Samsun, Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
Baramidze, R. (2010) TheMuslimMonuments of Worship (Adjara),Batumi. Berdzenisvili N.- Canasia S.-Cavasvili İ.(2000), GürcüstanTarihi,İstanbul, Sorun Yayınları.
Beykal, F. (1996),Denizli İlinde 19. Yüzyılda Yapılan Duvar Resimli Yapılar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, Denizli.
Brosset, M. F.,(2003), Gürcistan Tarihi, Çev. HrantAndresyan, Hz: Erdoğan Merçil, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Bostan,İ.(1996), “Batum”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.5,(s. 210-211), İstanbul.
Bülbül,A.H. (2013), “Trabzon Dernekpazarı ve Çaykara Camilerindeki Süsleme Programında Sembolizme Varan Yaklaşımlar”, Güneş Karadeniz’den Doğar-Sümer Atasoy’a Armağan Yazılar,(s. 37-52), İstanbul.
Büyükçınar, A.B.,(2017), “Gürcü Kaynaklarina Göre Gürcistan Altın Çağ Döneminin Son Hükümdarı: Kraliçe Tamar”, Karen- Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, c.3, S.4, (s. 31-46), Trabzon.
Can, Y. (2003), “Kastamonu ve Sinop Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 14-15, (s. 117-134) Samsun.
Can, Y. (2004),Samsun Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler.İstanbul, Etüt Yayınları.
Can, Y. (2007),“Samsun’da Bulunan ki Önemli Ahşap Eser Gökçeli ve Bekdemir Camileri”, Geçmişten Geleceğe Samsun, 2. Kitap, (s. 509-527), Samsun, Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
Cantay, G.(1999), Ardahan’da Türk Mimarisi, Ardahan Valiliği Kültür Yayınları, Ankara.
Cantay, G. (2001), “Eski Ardanuç’ta İskender Paşa Külliyesi”, Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı, Sanat Yazıları, Ed. Mustafa Denktaş-Yıldıray Özbek, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, (s. 103-116), Kayseri.
Coğ, M.,(2007), “Gürcülerin Arasında İslamiyet’in Yayılması”, Çukurova Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 7, S. 2, (s. 39-54), Adana.
Çoğ, M.,(2015)“Ortaçağ'da Kafkas Havzasında Kıpçaklar”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi,S.19, (s.57-75), Trabzon.
Çiloğlu, F.(1993), Gürcülerin Tarihi. İstanbul, Ant Yayınları.
Demir, N.(2004), “Trabzon ve Yöresinde Ahşap Camiler’’, Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi (Gazi Üniversitesi), S. 29, (s. 168-188), Ankara
Dönmez, E.N. (2008), Wooden Mosques of ArchaeologicalReports. the Samsun Region, Turkey, Oxford, British
Dursun, D. (1996), “Gürcistan”,TDV İslam Ansiklopedisi. c. 6, (s. 314-316), İstanbul.
Erdemir, Y. (1987), “Nakışlı Ahşap Camilerimizden Bir Örnek Erbaa-FidiköyÖmerpaşa Camii’’, İlim ve Sanat, S. 12, (s. 30, 31), Ankara.
Gümüş, N.(1993), Osmanlı Devleti’nin Gürcistan Siyaseti (1808-1839), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi İstanbul 1993.
Gümüş, N., (2000)XVI. Asır Osmanlı-Gürcü İlişkileri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
Gümüş, N.(2002),“Büyük Selçuklu-Gürcü İlişkileri”, Türkler Ansiklopedisi,c. 4, (s. 713-730), Ankara.
Gümüş, N.(2017),“Gürcistan’da İslamiyet’in Tarihi ve Güncel Sorunları”, Uluslararası Gürcistan’da İslamiyet’in Dünü Bugünü Yarını Sempozyumu,Ed.Fahameddin Başar-Murat Kasap, (s. 57-64), İstanbul.
Gündoğdu, H. (1991), “Çataksu (Tavusker)’da Halk Sanatı Tarzında Süslenmiş Bir Osmanlı Dönemi Camii”, Türk Halk Mimarisi Sempozyumu Bildirileri (5-7 Mart 1990, Konya), (s. 85-96) Ankara.
Golden, P.,(2006),Türk Halkları Tarihine Giriş, Çev. Osman Karatay, Çorum.
Işıksel, G. (2012) “ L’empriseottomane en Géorgieoccidentale àl’époque de SüleymânIer (r. 1520- 1566)”, Collectanea Islamica, Novembre (pp. 89-105), Roma.
İnce, K.(2001),“Yukarı Camii/Akköy-Denizli”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 2, (s. 65-77), Van
İnce, K. (2004), “ Kabataş Köyü Merkez Camii Çaykara Trabzon”, Vakıflar Dergisi S. 38, (s. 227- 236) ,Ankara.
Kafesoğlu,İ. (2014),Büyük Selçuklu İmparatorluğu,Ötüken Neşriyat, İstanbul.
Karamanlı,H. M. (1996), “Gürcistan”, TDV İslam Ansiklopedisi. c 6, (s. 311-313), İstanbul.
Karpuz, H. (1989), “Doğu Karadeniz Bölgesinde Bazı Ahşap Camiler”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, c. 2, S. 4, (s. 37-45), İstanbul.
Karpuz, H. (1990), “Trabzon’un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan Bazı Camiler”, Vakıflar Dergisi, S.21, (s. 281-298), İstanbul.
Karpuz, H. (1992), “Of İlçesinde Ağaçlı Köyü Camii”, Lale Dergisi, S. 8, (s. 21-24)
Karpuz, H. (1992), Rize. Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Kasap, M. (2010), Osmanlı Gürcüleri. İstanbul, Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları.
Kasap, M.(2018), 93 Harbi Batum Muhacirleri, İstanbul, Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları.
Kaya, M.(2013),1170 Nolu Gönye, Batum Sahil Köyleri Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Rize.
Kırzioğlu, M.F. (1976),Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi: 1451 -1590, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kırzioğlu, F.,(1992), Kıpçaklar, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Koç, S. Ö., (2007),19. Yüzyılın Son Çeyreğinde ve 20. Yüzyılın ilk Çeyreğinde Acaralılar, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
Köse E.,(2014) “Osmanlı devleti ve Salomon I : İmaret’te Hakimiyet Mücadelesi (1752-1768)”, Tarih Dergisi, S. 60, (s. 43-96), İstanbul.
Küçük, O.(2017), Trabzon’un, Çaykara, Dernekpazarı, Hayrat ve Of İlçelerindeki Osmanlı Dönemine Ait Bazı Ahşap Camiler (18-19.YY), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van
Nefes, E. (2009). Samsun Yöresindeki Son Dönem Ahşap Camiler, Samsun: Etüt Yayınları.
Nemlioğlu, C. (2001). “Göçeli (Gökçeli) Camii”, I.Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, C.II, (s. 117-136) Konya.
Özkan, A.(1968), Gürcüstan. İstanbul, Aksıseda Matbaası.
Paydaş, K.(2006a), “Timur’un Gürcistan Seferleri”, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C.16, S. 1, (s. 419-437) Elazığ.
Paydaş, K. (2006b), “Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin Gürcistan’a Yaptıkları Seferler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 21, S. 2, (s. 177-196), İstanbul.
Peacock, A. C. S. (2006), “Georgia andAnatolianTurks in the 12th and 13th Centuries”, AnatolianStudies, S. 56, (s. 127-146), Ankara
Renda, G. (1977),Batılılaşma Dönemi’nde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
Saray, M.(1997), “Gürcistan ve Gürcüler”, Kafkas Arastırmaları III,(s. 1-27), İstanbul.
Sarı, Y.(2016), Trabzon’un Hayrat, Sürmene ve Of İlçelerindeki Köy Camileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun.
Seçkin, S. (2017), “ Gürcistan Acara’daki Osmanlı Dönemi Camileri”, Uluslararası Gürcistan’da İslamiyet’in Dünü Bugünü Yarını Sempozyumu, Ed.Fahameddin Başar-Murat Kasap, (s.107- 128), İstanbul 2017.
Seçkin, S. (2016), “Decorative Features in The Ottoman Structure in Georgia Adjara” Methodological Approachesto Social Sciences, Ed. Richard Davis, (pp.45-57)London.
Subaşı, Ö., (2016), “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Güçlü Bir Kadın: Gürcü Hatun Tamara”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c.13, S.33, (s. 384-401),Hatay.
Şener, D.K., (2014), “Soma Hızır Bey (Çarşı) Camii Duvar Resimleri Üzerine Bir Değerlendirme”, TurkishStudies / Türkoloji Araştırmaları, International PeriodicalForTheLanguages, LiteratureandHistory of TurkishorTurkic, Vol. 9/10 Fall, (715-738), Ankara
Şengaliya, N. N. (1988), “Selçuklular ve Osmanlılar Döneminde Gürcüstan”, Çveneburi, S. 15, Haziran-Temmuz 1998, (s. 12-17)
Tellioğlu, İ. (2004), Doğu Karadeniz’de Türkler. Trabzon.
Tellioğlu, İ.(2007), “Doğu Karadeniz Bölgesinin Türk Yurdu Haline Gelmesi Hakkında Bir Değerlendirme”, TurkishStudies / Türkoloji Araştırmaları, International PeriodicalForTheLanguages, LiteratureandHistory of TurkishorTurkic, S. 2/2, (654-664), Ankara
Usta, A. (1999), “XIII. Yüzyıldaki Moğol İstilasına Kadar Kıpçaklar’ın Kafkasya’daki Faaliyetleri”, Türk Dünyası Tarih Dergisi,S. 54, (s. 36-43) İstanbul.
Yavuz, M. (2009a), “Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.2, S.6, (s. 306-322), Samsun.
Yavuz M.(2009b), Çaykara ve Dernekpazarında Geleneksel Köy Camileri, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları
Yıldız, H. D., (1985), “10. Yüzyılda Türk Ermeni Münasebetleri”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu (Erzurum 8-12 Ekim 1984), (s. 29-51), Ankara.
Yıldıztaş, M.(2012), Osmanlı Arşiv Kaynaklarında Gürcistan ve Gürcüler.Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları,İstanbul.
Zeyrek,Y.(2001), Acaristan ve Acarlar, Ankara.
http://ozhanozturk.com/2018/01/16/acara/(Erişim tarihi 15.06.2018)
https://www.indigenousoutsiders.com/about/ (Erişim tarihi 15.06.2018)