EVLİYÂ ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ’NDE ÖLÜMLE İLGİLİ AD AKTARMALARI

Doğumuyla birlikte insanın kaderi hâline gelen ölüm, insanı yaşadığı çevreden, ailesinden, sevdiklerinden, dünyadaki bütün varlıklarından bir anda alıp götürür. Bunun yanında ölümün şahsen tecrübe edilebilir bir olgu olmaması da insan üzerinde korku, kaygı, endişe gibi olumsuz duydular uyandır. Ölüm kelimesini duymak bile insanın bu duyguları hissetmesi için yeterlidir. Bu yüzden insanoğlu ölüm ve öl- kelimelerini kullanmak yerine çoğu zaman bu kavramla ilgili başka kavramlardan yararlanarak ad aktarmalarına başvurmuştur. Bu tutumunda güzel adlandırma endişesinin yanında saygı, sevgi, nefret gibi duygusal sebepler; güçlü, etkileyici ve görsel bir anlatım sağlamak kaygısı da etkili olmuştur. Ad aktarması bir kavramın ilgili veya bağlantılı olduğu başka bir kavram veya kavramlarla anlatılmasıdır. Bu sayede mevcut ifadeler için yeni anlamlar üretilerek anlam değişikliği veya çok anlamlılık sağlanır. Ancak genellikle edebî ve sanatsal eserleri süslemekte kullanılan bir araç olarak görülen ad aktarmaları aslında günlük konuşma, düşünme ve eylemde bulunma tarzının önemli bir parçasıdır. Ad aktarmaları insanların fiziksel ve kültürel tecrübelerinin farklı boyutlarını dile getirir. Yetiştiği çevre, aldığı eğitim ve kıvrak zekâsı sayesinde kendine has bir üslup ve üst dil oluşturmayı başaran Evliyâ Çelebi de XVII. yy. Osmanlı İmparatorluğu'nda kaleme aldığı Seyahatnâme'sinde gerek yazı dilindeki değişik biçimleriyle gerekse kendine özgü örneklerle ad aktarmalarına yer vermiştir. Bunlar arasında ölüm ve öl- için kullanılan ad aktarmaları da mevcuttur. Bu çalışmada Türk kültür tarihinin eşsiz kaynaklarından biri olan Seyahatnâme'deki öl- fiili için kullanılan ad aktarmaları ele alınacaktır. Bütünce olarak on ciltlik hacimli bir eser olan Seyahatnâme'nin ilk üç cildi seçilmiştir

METONYMIES ABOUT DEATH IN SEYAHATNÂME OF EVLİYÂ ÇELEBİ

Death which has become a destiny for men with birth takes away them from the environment where they live, family, lovers. As death is not a tested event, it makes men feel frightened, anxious even hearing this word. So men have mostly used metonymies with the help of other notions instead of using the words “death” and “die”. The reasons of this attitude are the worry of euphemism, beside emotional reasons such as respect, love, hate and worry of providing influental and impressive narration. Metonymy is telling a notion with the help of other notions which are relevant to it. By this means, meaning changes and polysemies are provided by producing new meanings for present expressions. However, metonymy which is thought as a instrument used for decorating literary and artistic works is an important part of daily conversations and actions. Metonymies reflect different aspects of men’s physical and cultural experiences. Evliyâ Çelebi who achieved to have an original style and a metalanguage as a result of the environment that he grew up, his education and subtle wit, gave a place to metonymies by using either his original examples or different forms in literary language in Seyahatnâme which he indited in Ottomon Empire times of 17thcentury. Among theese, there are metonymies used for “death” and “die”. In this work, metonymies which are used for the verb “die” in Seyahatnâme which is one of the unique sources of the history of Turkish culture are studied. The first three volume have been choosen of Seyahatnâme which is ten volume work as a whole

PDF

___

AKSAN, Doğan (1998). Anlambilim Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Engin Yayınevi, Ankara. (1995). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Türk Dil Kurumu Yayınları,Ankara.
ALTAYTAŞ, Muhammet (2009). Varoluşsal Açıdan İslâm İnancında Ölüm, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi.
ARTUN, Erman (2008). Türk Halkbilimi, Kitabevi, Ġstanbul.
BAZİN, Louis (2007). “Osmanlı Mezar TaĢlarında Ġslâmiyet Öncesinden Ġzler ve Yenilikler”, Osmanlılar ve Ölüm, Yayına Hazırlayan: Gilles Veinstein, çev. Elâ Güntekin, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, s. 27-51.
COŞKUN, Menderes (2010). Sözün Büyüsü Edebî Sanatlar, Dergâh Yayınları, Ġstanbul.
DEVELLĠOĞLU, Ferit (1993). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi 1. Kitap, Hazırlayan: Orhan ġaik Gökyay, Yapı Kredi Yayınları,Ġstanbul, 1996.
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi 2. Kitap, Hazırlayanlar: Zekeriya KurĢun-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul, 1999.
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi 3. Kitap, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı KrediYayınları, Ġstanbul, 1999.
FEYĠZLĠ, Hasan Tahsin (2013). Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meali, Server ĠletiĢim, Ġstanbul.
GUĠRAUD, Pierre (1999). Anlambilim, çev. Berke Vardar, Multilingual, Ġstanbul.
http:// www.tarihnotlari.com/osmanlida-cellat/ (21.07.2011)
JACOBSON, Roman (2003). “The metaphoric and metonymic poles”, Metaphor and Metonymy in Comparison and Contrast (Réne Dirven-Ralf Pörings eds.), Mouton de Gruyter Berlin·New York, 41-47
LAKOFF, George-Johnson, Mark (2010). Metaforlar Hayat, Anlam ve Dil, Çeviren: Gökhan Yavuz Demir, Paradigma Yayıncılık, Ġstanbul.
LÉVİNAS, Emmanuel (2006). Ölüm ve Zaman, Çeviren: Nami BaĢer, Ayrıntı Yayınları, Ġstanbul.
ÖGEL, Bahaeddin (1979). Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Kömen Yayınları, Ankara.
PANTHER, K-U-Radden, G. (eds.) (1999). Metonymy in Language and Thought, Amsterdam,Philadelphia: John Benjamins.
RADDEN, G-Kövecses, Z. (1999). “Towards a theory of metonymy”, Metonymy in Language and Thought (Panther K.-Radden G. eds.), Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins, 17-10.
TEKİN, Talat (1998). Orhon Yazıtları, Simurg Yayınevi, İstanbul