Eski Türk tıbbında (XIV. - XVI. yüzyıllar) ölçüler ve ölçme usulleri

Türk bilim tarihi ve onunla birlikte gelişme göstermiş Türk bilim dilinin seyri XIV.-XVI. yüzyıl tıp kitaplarındaki veriler bakımından zengin bulgular içerir. İlmî eserlerin Türkçe yazılmasına önem gösterilen bu dönemde hekimler Türkçeden yana tavır koyarak devrin yöneticilerinin isteklerine uymuşlardır. Bu sayede Türkçe bilim dili olarak gelişme göstermiştir. Eserlerini Türkçe yazmaktan yana olanlar arasında belirtilen yüzyıllar arasında yaşamış hekimler de vardır. Sonraki yüzyılllarda yazılmış eserlere nazaran oldukça yalın bir dille kaleme alınmış devrin eserlerinde değişik türden söz varlığıyla karşılaşmakta, bunların kullanım yollarını gözlenebilmektedir. Bu söz varlığı arasında ölçüler ve ölçeklerle ilgili terimler de bulunur. Ölçü birimlerine verilen adlar, ölçekler ve bunların kullanımı açısından ilaç yapımlarıyla ilgili bölümler bu türden kelimelere ulaşmakta birer kaynaktır. Çoğunluğu Arapça ve Farsçadan alınan ilgili terimlerin tespit ve kullanımları incelemenin konusunu oluşturmaktadır. Veriler seçilen altı ayrı tıp kitabından saptanmıştır. Neticede Arapça ve Farsçadan alınma ölçü birimleri yanında Türkçenin anlatım yollarından yararlanılarak ölçülendirmelere de gidildiği ortaya konmuştur.

Old Turkish medicine (XIV. - XVI. centuries) procedures for measuring and dimensions

Turkishhistory of science, and with it the language ofsciencehas advancedthe course ofTurkishXIV.-XV.centurymedicalbooksterms of the datacontainsrichdata. Theimportanceof scientificworkswrittenin thiscenturyTurkishphysiciansin the works ofthe eraby puttingadministratorsin favor ofTurkish,complied withrequests. In this way,Turkishas the language ofsciencehas grown. Since theTurkishworks ofwritingfromamong those wholivedcenturiesphysicianshaveindicated. Centuries,written inplain languageratherthanthe worksnextpostin the works ofthe erathatthe presence ofdifferenttypes offace, observethe waysof their usage. The presence oftherelevanttermsofthesedimensionsandscalesare also available. The names given tounitsof measure, scales, and their useof suchwords inthe relevant departmentsin terms ofreachingasource ofpharmaceuticalproductions. The majority ofdetectionand usesthese termsfromArabicand Persianformedthe subject ofthisreview. The datasetwasselectedsixmedicalbook. As a result,Turkish,Arabicand Persianas well asinclusionof measurementunitsby using thedrawingsinthe waysof expressionis the resulthad been reached.

PDF

___

ADIVAR Adnan (1970), Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul.
AĞIRAKÇA Ahmet (2004), İslâm Tıp Tarihi, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.
ATMACA Emine (2011), “Kazak Türkçesinde Ölçü ve Ölçü Adları”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara: TDK, S: 27 (2009), s. 21-48.
CANPOLAT Mustafa ve Zafer Önler (2007), İshâk bin Murâd Edviye-i Müfrede, Ankara: TDK.
DAVİDOVİÇ A. (1970), Materialı po Metrologii Srednevekovoi Srednei Azii, Moskova.
DİLÇİN Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK.
DOĞAN Şaban (2009), Terceme-i Akrabadin Sabuncuoğlu Şerefeddin Giriş - İnceleme – Metin – Dizinler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DOĞAN Şaban (2010), “Eski Oğuz Türkçesinde Tıp Dilinin Oluşumu ve Özellikleri”, Turkish Studies, V: 5/1, s. 340-343.
GABAİN Annemarie von (1973), Das Leben im uigurischen Königreich von Qoço (850-1250), Wiesbaden.
GÜMÜŞATAM, Gürkan (2009), HazÀ KitÀb u HükemÀ-yı Tertîb-i Mu‟âlece Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi (İnceleme – Metin – Dizin – Terimler Sözlüğü), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
GÜMÜŞATAM Gürkan (2009), “Eski Anadolu Türkçesi Eserlerinden Tertib-i Mualece‟deki Organ Adlı Tıp Terimleri”, TDAY-BELLETEN, Ankara: TDK, S. I, s. 25-50.
GÜMÜŞATAM Gürkan (2010), “Eski Anadolu Türkçesinde Eczacılık Terimleri ve Bu Terimlerin Tıp, Botanik, Zooloji, Madencilik, Kimya Terimleriyle İlişkileri”, Turkish Studies, V: 5/2, s. 1076-1080.
GÜVEN Mine (2005), Abdulvehhâb Bin Yusuf‟un Müntahab-I Fi‟t-Tıbb‟ı (Dil İncelemesi-Metin- Dizin), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
HİNZ Walter (1990), İslamda Ölçü Sitemleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları.
İNALCIK Halil (1983), “İntoduction to Ottoman Metrology”, Turcica, C. 15, s. 311-348.
KAYMAZ Zeki (1998), “Anadolu Ağızlarında Ölçü Bildiren Kelimeler”, Bir 9-10, İstanbul.
ÖNLER Zafer (1990), Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifâ I Metin, Ankara: TDK.
ÖNLER Zafer (1999), Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifâ II Sözlük, İstanbul: Simurg.
ÖZKAN Mustafa (2000), Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul: Filiz Kitabevi.
ÖZYETGİN Melek (2005), “Eski Türklerde Ölçü”, Orta Zaman Türk Dili ve Kültürü Üzerine İncelemeler, Ankara: Ötüken, s. 139-149.
RASCHMANN Simone-Christiane (1995), Baumwolle im türkischen Zentralasien, Veröffentlichugen der Societas Uralo-Altaica, Band 44, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
SEYHAN Tanju Oral (2007), “Çağatayca İki Zafernâme Tercümesinde Kullanılan Bazı Uzunluk Ölçüsü Birimleri”, MTAD, C. 4, S:2, s. 116-145.
ŞAHİN Hatice (2004), “Terceme-i Rahatu‟l-İnsân”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S: 5, s: 71-115.
ŞEHSUVAROĞLU Bedii (1957), “Anadolu‟da Türkçeleşme Cereyanları ve Türkçe İlk Tıp Yazmalarındaki Terimler”, VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1957, s. 25-35.
ŞEŞEN Ramazan (1993), “Ortaçağ İslâm Tıbbının Kaynakları ve XV. Yüzyılda Türkçeye Tercüme Edilen Tıp Kitapları”, Tıp Tarihi Araştırmaları, S: 5.
TÜRKMEN Seyfulah (2006), Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
UÇAR İlhan (2009), HazÀ KitÀb-ı HulÀsa-i Tıbb Cerrah Mesud Giriş – İnceleme – Metin – Dizinler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ULUDAĞ Osman Şevki (1991), Beş Bucuk Asırlık Türk Tebâbeti Tarihi, (Hzl. İlter Uzel) Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
YAMADA N. (1971), “Four notes on several names for weights and measures in Uighur documents”, In: L. Liget (ed.), Studia Turcica, Budapest, 491-498.
ZÜLFİKAR Hamza (1991), Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, Ankara: TDK.