ESKİ TÜRK MANİ EDEBİYATINA AİT TÖVBENÂMELER HUSUSUNDA

Bu makale Türk edebiyatı ve Türk kültür tarihinde çok önemli yer tutan tövbenâmeler üzerine kaleme alınmıştır. Bilindiği gibi tövbenâmelerin tarihi Orta Asya'nın İslam öncesi dönemine kadar uzanmaktadır. Huastuanift başta olmak üzere çeşitli kaynaklar tövbenâmelerin ayrı bir tür olduğu ve onların İslam dönemi edebiyatında bulunan münacatların kökeni olduğunu düşünmektedir. Soğd kaynaklarına göre Türkçe yazılmış Maniheizm ile ilgili eserler, bilhassa, Huastuanift, Soğdca'dan çevrilmiştir. Bunun dışında birçok yayınlar tövbenâmelerin ayrı bir edebi tür olarak değerlendirmektedir. Bu çalışma üç kısımdan ibaret olup tövbenâmelerin ortaya çıkması, anlamı, metin yapısı ve içeriğini incelenmektedir. Makalenin geneli bu üç kısımda gösterilmeye çalışılmıştır. Her bölümün ayrı başlığı vardır. Makalede ileri sürülen fikirler tövbenâme metinlerinden gösterilen transkripsiyon ve onların Türkiye Türkçesindeki anlamıyla kanıtlanmaya çalışılmış ve açıklamalar verilmiştir. Eski Türk Mani muhitinde yazılmış olan tövbenâmeler, döneminin klasik eserlerinden sayılır. Tövbenâmeler Maniheizm talimatı ile Eski Türk Edebiyatına girmiştir. Edebi tür sıfatıyla o dönemlerden şeklini almıştır. Tövbenâmeler metinde ifade edilen görüşler gereğince biçimlendirilmiştir. Metin içerik olarak yalvarma üslubunda olmasına rağmen belli kurallara bağlı kalır. Çözümlemeler sonucunda metni oluşturan öğeler belirlenmiş ve Türk Mani tövbenâmelerinin kesin anlama sahip olan kısımlarından oluştukları tespit edilmiştir. Bu durum, tövbenâmelerin belli bir kalıp esasında yazıldığını göstermektedir. Buna göre, Türk Mani tövbenâmelerinin yapı formülü oluşturulmuştur

ANCIENT TURKIC-MANICHAEAN CONFESSION (TĀVBANĀMA)

The present article considers of tovbanāma (confession), which takes an important place in the history of the Turkic literature and the history of the Turkic culture as a whole, as a genre of literature. Tovbanāmas, as it is known, belong to pre-Islamic period of Central Asia. Studied different types of sources, the main of them are “Khuastuanit” and other preserved but partly several tovbanāmas, give the certain facts on tovbanāma as a genre of literature and connection of them with munājāt. The Sogdian sources shows that Turkic-Manichaean confession texts, especially “Khuastuanit” was free translated from Sogdian one. Moreover, a number of issues was found, that requires to be studied in the context of tovbanāma as a genre of literature. For instant, tovbanāma as a phenomenon of literature has implications literature and languages dynamics and as a same time literature and language change, relationship between tovbanāmas and munājāt and so on. The article includes three items that describe the raise of tovbanāmas, there meaning and the structure of the texts. The main idea of the article is given in these items. Each item has its own name. Every point of the article proved by its cites from certain tovbanāma with translation into Turkish and commentary

PDF

___

Abdurahmonov, A. (2005). Turkiy adabiyotning qadimgi davri. (Eng qadimdan islomgacha bo’lgan davr). Oliy o’quv yurtlarining filologiya fakultetlari bakalavr va magistrlari uchun qo’llanma. Taşkent: Yangi asr avlodi.
Akkuş, Metin (2009). “Şeyh Galib’in anlam dünyası: Hüsn ü Aşk’ta Edebi Türler ve Tarzlar”, Turkish Studies - İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/7 Fall 2009, p. 97-112. http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1738856860_akku%C5%9Fmetin1699(D %C3%BCzeltme).doc.pdf, ANKARA-TURKEY.
Alimuhamedov, R.А. (2016). “Khuastuanivt”ning moniy yozuvidagi uzindilari” // O’zbekistonda xorijiy tillar. Ilmiy-metodik elektron jurnal. Toşkent. №2 (10). b. 33-41. http://viewer.fledu.uz/2-2016/#p=2
Asmussen, Jes, P. (1965). Xuāstvānift Studies in Manichaeism. ATD. Vol. VII. Copenhagen.
Clark, Larry (2013). Uygur Manichaean Texts: Volume II. Liturgical Texts: Texts, Translations, Commentary. Corpus Fontium Manichaeorum: Series Turcica II. Turnhout: Brepols Publishers.
Dmitriyeva, L.V. (1963). Khuastuanift (vvedeniye, tekst, perevod). Turkologicheskiye issledovaniya. M.-L. s. 214-232.
Durkin, Desmond, Meisterernst (2004). Corpus fontium manichaeorum. Dictionary of Manichaean texts. Volume III. Texts from Central Asia and China. Part 1. Dictionary of Manichaean middle Persian and Parthian. Brepols.
Erkinov, A. (2007). “Munādjāt – free “religion”, ritual shamanistic song or spiritual literature? (from the genre history in Central Asia, XVIII – XIX centuries)”. Oriento Moderno. XXVI, №1. p. 85-102.
Gümüşkılıç, Mehmet. (2015) “Sinan Paşa’nın Tazarru’nâme’sinin Vatikan Nüshası” Turkish Studies - İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 10/12 Summer 2015, p. 449-456. DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8470 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY.
Güzel, Abdurrahman (2008). “Dede Korkut Hikayeleri bağlamında Dua”, Turkish Studies - İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 3/2 Spring 2008, p. 438-446. http://www.turkishstudies.net/Makaleler/767883095_g%C3%BCzelabdurrahman.pdf, ANKARA-TURKEY.
Hakimov, М. (2013). Şarq manbaşunosligi luğati. Toşkent: Davr press naşriyoti.
Henning, W.B. (1940). Fragments of the sogdian Khwastwaneft. // Sogdica. The Royal Asiatic Society. London. p. 63-67.
Kazanskiy, N. (2009). Ispoved’ kak literaturniy janr // Vestnik istorii, literatury, iskusstva / RAN, Otd-niye ist.-filol. nauk; gl. red. G.М. Bongard-Levin. - Moskva: Sobraniye. Т. 6. s. 73-90.
Malov, S.E. (1951). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti. Teksty i issledovaniya. M.-L.: Izdatel’stvo AN SSSR.
Nevai, Alişer (2000). Mukammal asarlar toplami. 16 tom. Munâcât. Toşkent.
Özbay, Betül (2014). HUASTUANİFT: Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Radloff, W. (1909). Chuastuanit, das bussgebet der manichäer. Herausgegeben und übersetzt. St. Petersburg.
Ruhlyadev, D.V. (2005). Problema janra v izuchenii drevnetyurkskix runicheskix pamyatnikov. // Turkologicheskiy sbornik 2003-2004. Turkskiye narody v drevnosti i rannem srednevekov’ye. Moskva: Izdatel’skaya firma «Vostochnaya literatura» RAN. s. 203-253.
Sadıkov, K. (1997). Uyg’ur yozuvi tarixi (Manbashunoslik va kitobat tarixi masalalari). Toşkent: Ma’naviyat.
Sadıkov, K. (1999). “Khuastuanivt” nushalarining matniy-soliştirma tahlili va asarning moniylik davri turk adabiyotida tutgan o’rni. – 3. Uluslar Arası Türk Dil Kurultayı. 1996. Ankara. s. 961-972.
Sadıkov, K. (2009). Eski turkiy bitiglar. Toşkent.
Sadıkov, K. (2010). “Khuastuanivt”ning Berlin qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan uzindilari. – Xorijiy Şarq xalqlari adabiyoti va adabiy manbaşunosligining dolzarb masalalari. Хаlqaro ilmiy anjuman. Toşkent. b. 45-52.
Sadıkov, K. (2015). “Khuastuanivt”ning qadimgi turkiy versiyasi. // Jahon adabiyoti jurnali. №7, iyul. Toşkent. b. 143-148.
Sadıkov, K.; Amanov, K. (2010). O’zbek tilining yozma uslublari tarixidan. Toşkent.
Stebleva, I.V. (1965). Poeziya tyurkov VI-VIII vekov. Moskva: Nauka.
Stebleva, I.V. (1976). Poetika drevnetyurkskoy literatury i yeyo transformatsiya v ranneklassicheskiy period. Moskva: Nauka.
Tuguşeva, L.Yu. (1973). Poeticheksiye pamyatniki drevnix uygurov. // Turkologicheskiy sbornik 1972. Moskva: Nauka. s. 235-253.
Tuguşeva, L.Yu.; Khosroev, А.L. (2008). Khuastvanift. (Manikheyskoye pokayaniye v grekhakh). Predisloviye, transkripsiya uygurskogo teksta, perevod L.Yu. Tuguşevoy. Kommentarii А.L. Khosroeva. Faksimile teksta. Sankt-Peterburg: Nestor-Istoriya.
Yusupovа, D. (2013). O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi (Alisher Navoiy davri). Toşkent: Akademnaşr.
Zarubejnaya Turkologiya, vypusk I. (1986). Drevniye tyurkskiye yazyki i literatury. Moskva.
Zieme, Peter (1986). Mängi bulzun! – Ein Weiterer Neujahrssegen. // Dr. Emel Esin’e Armağan’dan ayri basım. Ankara: Ankara Üniversitesi Basimevi. s. 131-139.
Zieme, Peter (2010). The Manichaean Turkish Texts of the Stein Collection at the British Library.// Journal of the Royal Asiatic Society. Series, 3/(20). p. 255-266.