ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE YETERLİK FİİİLLERİNİN FONETİK DURUMU

Eski Türkçede u-, ünlüler ile yapılan zarf-fiillerden sonra hem olumlu hem de olumsuz yeterlik fiilini müştereken karşılayan yardımcı fiildir. Eski Anadolu Türkçesinde bil- olumlu ifadelerin tek ve kesin 'iktidar' ve 'imkân' fiili hâlindedir. Olumsuz ifadeler için bu sahada birden çok yeterlik şekilleri kullanılsa da hâkim şekil kendisinden önceki ünlü zarf-fiil ekiyle kaynaşmış olan eski u-ma-'tır. Geçişme hadisesi sonucu -(y)A/U/I u-ma- > -(y)UmA- şeklini alan olumsuz yeterlik fiilinde dudak uyumunun gelişmesine paralel olarak önce yuvarlak ünlü düzleşmiş daha sonra da bu ünlü genişlemiştir: -(y)UmA> -(y)ImA- > -(y)AmA-. Eski Anadolu Türkçesi devresinin başlangıcından sonuna kadar u- yardımcı fiilinin izini taşımakta olan bu üç aşama sahaya ait hemen her eserde karışık olarak yer almıştır. Dolayısıyla bu üç aşamayı, kullanıldığı devirler ve eserler bakımından bir tarih sırasına sokmaya imkân yoktur. Bugün karşımıza çıkan bu durumda, şüphesiz, en önemli sebep: telif tarihleri ne olursa olsun şu an elimizdeki eserlerin genellikle müstensihler elinden çıkan kopya nüshalar olmalarıdır. Ama derlediğimiz malzemeden hareketle Eski Anadolu Türkçesi için şunu rahatlıkla söylemek mümkündür: Bu tarihî lehçede yeterlik fiilleri dudak uyumu bakımından, büyük bir ilerleme yolundadır.

THE CASE OF PHONETICS OF POTENTIAL VERBS IN THE OLD ANATOLIAN TURKISH

In the Old Turkish, u- is the auxiliary verb corresponding to positive and negative adequacy verb in common after the verbal-adverbs made by vowels. In the Old Anatolian Turkish, bil- is absolutely in the case of "power" and "probability" verb of positive phrases. Although more than one forms of potential verb are used for the negative phrases, the dominant form is old u-ma-, which is in fusion with the vowel verbal-adverb affix before itself. As a result of contraction, in the negative potential verb verb taking the form of -(y) A/U/I u-ma->-(y) UmA-, the round vowel first has become flat then broad as parallel to the development of labial harmony: -(y)UmA- > -(y) ImA- > (y) AmA-. Bearing the trace of the auxiliary verb u- from the beginning to the end of the phase of Old Anatolian Turkish, the related three phases take place as mixed in almost all works belonging to the field. For this reason, it is impossible to classify chronologically in terms of period and work. The most important reason for this is undoubtedly the fact that the present works are generally the copies by copyists whatever the publishing time is. However, depending on the materials compiled, it is certainly possible for the Old Anatolian Turkish to say that the potential verbs in this dialect are in big progress in terms of labial harmony.

PDF

___

Ahmed-i Dâ?î Divanı (Metin-Gramer-Tıpkı Basım), Hazr. Mehmet Özmen, TDK Yayınları, Ankara 2001.

Anadolu Türkçesi. (XIII. Asır) Dehhani ve Manzumeleri, Hazr. Mecdut Mansuroğlu, İstanbul 1947.

Âşık Paşa, garib-nâme, I/1, Hazr. Kemal Yavuz, TDK Yayınları, Ankara 2000.

Nesrin Bayraktar, Türkçede Fiilimsiler, TDK Yayınları, Ankara 2004.

Cem?l?-i Karaman?, Mift?hu'l-Ferec (Dil Özellikleri- Metin-Söz Di-zini), I, Hazr. Osman Yıldız, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü (Yayımlanmamış) Doktora Tezi, Malatya 1993.

Çarhname, Hazr. Mecdut Mansuroğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat FakültesiYayınları, İstanbul 1956.

Dede Korkut Kitabı I (Giriş-Metin-Faksimile), Hazr. Muharrem Ergin, TDK Yayınları, Ankara 1994.

Ahmet Bican Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Gazi ÜniversitesiYayınları, Ankara 1984.

Muharrem Ergin, Azeri Türkçesi, Ebru Yayınları, İstanbul 1981.

Erzurumlu Darîr, Kıssa-i Yûsuf, Hazr. Leylâ Karahan, TDK Yayınla- rı, Ankara 1994.

Tahir N. Gencan, "Türkçe'de Geniş Zaman Kipi", I. Milletler Arası Türkoloji Kongresi, Tebliğler, İstanbul 1979, s. 451-456.

Gürer Gülsevin, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yayınları, Ankara 1997.

Ayşe İlker, Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, TDK Yayınları, Ankara 1997.

Funda Kara, ""Bil-" Tasvir Fiilinin İşlevleri", Turkish Studies- In-ternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 Winter 2011, p. 1381-1397.

Kadı Burhaneddin Divanı, Hazr. Muharrem Ergin, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1980.

Kit?bu Evs?fı Mes?cidi'ş-Şer?fe, Hazr. Hasibe Mazıoğlu, TDK Yayınları, Ankara 1974.

Kitab-ı Gunya, Hazr. Muzaffer Akkuş, TDK Yayınları, Ankara 1995.

Zeynep Korkmaz, "Türkiye Türkçesinde "iktidar" ve "imkân" gösteren yardımcı fiiller ve gelişmeleri", TDAY-B 1959, TDK Yayınları, Ankara 1988 (2. baskı), s. 107-124.

Mantıku't-Tayr (Gülşen-nâme)-Metin ve Günümüz Türkçesine Aktarma-, II, Hazr. Kemal Yavuz, Ankara 2007.

Mes??d Bin Ahmed, Süheyl ü Nev-Bah?r (İnceleme-Metin-Sözlük), Hazr. Cem Dilçin, TDK Yayınları, Ankara 1991.

Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî, Tuhfe-i Murâdî, İnceleme-Metin- Dizin, Hazr. Mustafa Argunşah, TDK Yayınları, Ankara 1999.

Nesîmî, I, Hazr. Hüseyin Ayan, TDK Yayınları, Ankara 2002.

Sadru'd-d?n Şeyhoğlu, Marzub?n-N?me Tercümesi (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Hazr. Zeynep Korkmaz, Ankara Anka- ra 1973.

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları,

Sultan Veledin Türkçe Manzumeleri, Hazr. Mecdut Mansuroğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1958.

Şeyhoğlu, Kenzü'l-Küberâ ve Mehekkü'l-Ulemâ (İnceleme-Metin-İndeks), Hazr. Kemal Yavuz, TDK Yayınları, Ankara 1991.

Şeyhoğlu Sadrüddin'in Kabus-nâme Tercümesi (Metin-Sözlük-Dizin-Notlar-Tıpkıbasım), Hazr. Enfel Doğan, Mavi Yayınla- rı, İstanbul 2011.

Yunus Emre Divanı, II, Hazr. Mustafa Tatçı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.

Y?suf u Zel??? (Dest?n-ı Y?suf), Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler, Hazr. Osman YILDIZ, Akçağ Yayınları, Ankara 2008.