EL-CAHIZ’DAN MANASTIRLI MEMET RIFAT’A: ARAP ÇEVİRİ KURAMCILARI İLE OSMANLI MÜTERCİMLERİ ARASINDAKİ BAĞLANTILAR

Bu makale, Osmanlı mütercimleri ile Arap çeviri geleneğinde "altın çağ" olarak bilinen dönemde karşımıza çıkan temel yaklaşımlar arasındaki bağlantıları çeviribilim disiplini bakış açısıyla birincil kaynaklara dayalı olarak ele almaktadır. Makale, el-Cahız'dan Manastırlı Mehmet Rifat'a kadar uzanarak bazı eyleyenlere ve çeviri söylemlerine odaklanmakta ve Osmanlı mütercimlerinin Araplardaki çeviri yaklaşımlarından haberdar olduklarını, Abbasiler dönemindeki çeviri kuramcılarının yaklaşımlarını izlediklerini ve bunlardan Türkçede kendi çeviri uygulamalarında yararlandıklarını ileri sürmektedir. Dolayısıyla makalede, Arap çeviri kuramının Osmanlı kültüründeki çeviri uygulamalarına kuramsal bir çerçeve sağladığı ve "doğu çeviri kuramı" olarak bahsedebileceğimiz genel bir yaklaşımın öncülü olarak işlev gördüğü vurgulanmaktadır. Bu noktada makale, tarihsel çeviri araştırmaları bağlamında, Türk, Arap, Fars, Hint, Yunan, Bizans kültürleri arasındaki etkileşimleri vurgulayarak, Osmanlı kültüründeki çeviri etkinliklerini karşılaştırmalı bakış açısıyla ele alma ihtiyacına dikkat çekmektedir. Karşılaştırmalı bir bakış açısı özellikle çeviri olgusunun benzeşen ve farklılaşan yönleri ile etkileşimlerin türü ve derecesinin saptanması açısından önemli görülmektedir. İlaveten, makale belagat ile çeviri arasındaki girift ilişkilere de dikkat çekmektedir. Belagatte görüleceği üzere bir kaynak metinden lafz ve mana bakımından yararlanma, çeviriyi belagat veya belagati çeviriyle ilişkili hale getirmektedir. Dolayısıyla makale, Osmanlı kültüründe tarihsel çeviri araştırmaları bakımından Arap belagatine İslami edebi geleneklerde hem edebiyat üretimini biçimlendiren hem de çeviri uygulamalarını çerçeveleyen kuramsal bir yapı olarak dikkat çekmektedir. Arap-Osmanlı etkileşimi bağlamında makale belagat ve çeviri arasındaki ilişkileri Latifi, Nergisi, Necip Asım ve Mehmet Rıfat gibi yazarların çeviri söylemleri üzerinden göstermeye çalışmaktadır

FROM EL-CAHIZ TO MEHMET RIFAT OF MANASTIR: INTERCONNECTIONS BETWEEN ARABIC THEORISTS OF TRANSLATION AND OTTOMAN TRANSLATORS

Based on primary sources, this paper examines interconnections between Ottoman translators and the leading theories of translation in the “golden age” of Arabic translation tradition from the perspective of translation studies. Focusing on certain agents and their discourse on translation in two cultural settings, i.e. extending from el-Cahız to Mehmet Rifat of Manastır, this paper argues that Ottoman translators, at least some them, were aware of Arabic theory of translation and followed the footsteps of the theorists in the Abbasid period, adopting their strategies in their own translation practices in Turkish. Hence, the paper emphasizes that Arabic theory of translation provided a theoretical basis for Ottoman translation practices, functioning as a premise of “eastern theory of translation”, if named as such. At this juncture, for the historical study of translation, the paper draws attention to a need for examining Ottoman translation practices within a comparative perspective, bringing to the fore interactions among Turkish, Arabic, Persian, Indian, Greek and Byzantine cultures. Comparative perspective is seen important especially for observing convergent and divergent aspects of translation and the type and degree of interaction. Additionally, the paper draws attention to intricate relations between rethoric and translation. The appropriation of any word or meaning from a source as seen in rethorical practices relates obviously rethoric to translation and vice versa. Thus, for the historical study of translation in Ottoman culture, the paper highlights the fact that the theory of Arabic rhetoric not only shaped literary production but also framed translation practices in the Islamic literary domain. In the context of Arabic and Ottoman interaction, the paper seeks for such connections through the examination of translation discourse by Latifi, Nergisi, Necip Asım and Mehmet Rıfat

PDF

___

ANDREWS, Walter G. (2002) “Starting Over Again: Some Suggestions for Rethinking Ottoman Divan Poetry in the Context of Translation and Transmission” in Translations: (re)shaping of literature and culture. Saliha Paker (ed.). Istanbul, Boğaziçi University Press.
AYDINLI, Osman (2007) “Süryani Bilginlerin Çeviri Faaliyeti ve Mu‟tezile DüĢünceye Etkisi” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2007/1, c. 6, sayı: 11, sf.7-33.
BAKER, Mona (1998) “Arabic Tradition” in Routledge Encyclopedia of Translation Studies, Mona Baker (ed.). London and New York: Routledge, pp.316-325.
BERGSTRASSER, Gotthelf (1925) Hunain bin Ishaq über die syrischen und arabischen GalenÜbersetzungen, Leipzig; ayrıca bakınız
CANIM, Rıdvan (haz.) (2000) Latîfî: Tezkiretü‟ş-Şu‟arâ ve Tabsıratu‟n-Nuzamâ: İnceleme-Metin, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
CARR, Myriam Salama (1997) “Translation as seen by al-Jahız and Hunayn ibn Ishaq: Observer versus Practitioner” Across the Mediterranean Frontiers: Trade, Politics and Religion, 650 -1450, Selected Proceedings of the International Medieval Congress University of Leeds, 10-13 July 1995, 8-11 July 1996, Dionisius A. Agius and Ian Richard Netton (eds.), University of Leeds, Turnhout Brepols, pp.385-393.
CONNOLLY, David and Aliki BACOPOULOU-HALLS (1998) “Greek Tradition” in Routledge Encyclopedia of Translation Studies, Mona Baker (ed.). London and New York: Routledge, pp.428-436.
CORBIN, Henry (1994) İslâm Felsefesi Tarihi: Başlangıçtan İbn Rüşd‟ün Ölümüne Kadar (1198), 2. Baskı, Çeviren ve notlandıran Hüseyin Hatemi, Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları.
DEMĠRCĠOĞLU, Cemal (2009) “Osmanlı Çeviri Tarihi AraĢtırmaları Açısından „Terceme‟ ve „Çeviri‟ Kavramlarını Yeniden DüĢünmek”, Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), Cem Dilçin Armağanı, Sayı 33, Cilt I , Harvard University Department of Near Eastern Languages and Civilizations, pp.159-177.
DURMUŞ, Ġsmail (2007) “Safedi” İslam Ansiklopedisi, Cilt 35, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, sf.447-450.
El-CAHIZ, Ebu Osman Amr bin Bahr (1965/1384) Kitabü‟l-Hayevan, Cilt 1, Abdusselam Muhammed Harun (Yay.Haz.), Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi ve Evladuh.
ENDERWITZ, Susanne (2009) “Culture, History and Religion: A propos the Introduction of Kitab al-hayawan” Al-Jahiz: A Muslim Humanist for our Time, Arnim Heinemann, John L. Meloy, Tarif Khalidi, Manfred Kropp (edts.), Beirut: Ergon Verlag Würzburg, pp.229- 237.
EROĞLU, Yakup (2007) “Arap Belagatinde Kinaye ve Ġstiare”, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel Ġslam Bilimleri Anabilim Dalı, Erzurum.
GÜLER, Ġsmail (2001) “Arap Belagatinde Biçim ve Anlam TartıĢmaları” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 10, Sayı 2, sf.135-144.
GUTAS, Dimitri (1998) Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early 'Abbasaid Society (2nd-4th/5th-10th c.), London & New York: Routledge.
HACIMÜFTÜOĞLU, Nasrullah (1987) “Fahruddin er-Razi Nahayetü‟l-Ġcaz fi Dirateyeti‟lĠcaz‟ının Tahkikli NeĢri ve Abdulkahır el-Cürcani‟nin Belagat Alanındaki Eserleriyle Mukayesesi” YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü. İslam Ansiklopedisi, “Cahız”, Cilt 3, Ġstanbul: MEB, 1988, sf.12-14.
KARLIĞA, Bekir (1997) “Ġslam‟da Tercüme Hareketleri, II. Uluslararası İslam Düşüncesi Konferansı, Ġstanbul 25-27 Nisan 1997, sf.84-98.
KATİPOĞLU, Hasan ve Ġlhan KUTLUER (1998) “Huneyn b. Ġshak” İslam Ansiklopedisi, Cilt 18, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, sf.377-380.
KAYA, Mahmut (1992) “Beytü‟l-Hikme” İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, sf.89.
LATÎFÎ, Tezkiretü‟ş-Şu‟arâ ve Tabsıratu‟n-Nuzamâ. Bakınız; Rıdvan Canım 2000 içinde.
LEVEND, Agah Sırrı (1998) Türk Edebiyatı Tarihi, GiriĢ, 1. Cilt 1, 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
MANASTIRLI [MEHMET] RIFAT (1908/1327) Cevahir-i Çıharyar ve Emsal-i Kibar, Haleb: Matbaa-i Uhuvvet –Maruni.
NECİB ASIM (YAZIKSIZ) (1893/1311) “Tercüme” Kitap, Kostantiniye: Matbaa-i Safa ve Enver.
ÖZDOĞAN, Akif (2005) “Abbasiler Dönemi Tercüme Faaliyetlerinin Arap Edebiyatına Etkisi” Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 16, KıĢ sayısı, sf.35-49.
PAKER, Saliha (2002) “Translation as Terceme and Nazire: Culture-bound Concepts and their Implications for a Conceptual Framework for Research on Ottoman Translation History” Crosscultural Transgressions, Research Models in Translation Studies II, Historical and Ideological Issues, Theo Hermans (ed.), Manchester, UK and Northampton MA, pp.120-143.El-Cahız’dan Manastırlı Mehmet Rıfat’a: Arap Çeviri Kuramcıları İle Osmanlı…
PELLAT, Charles (1969) The life and works of Jahiz, D. M. Hawke (tr.), London: Routledge and Kegan Paul.
PYM, Anthony (1998) Method in Translation History, Manchester: St Jerome.
ROBINSON, Douglas (1997) Western Translation Tradition: from Herodotus to Nietzsche, Manchester: St Jerome.
ROBINSON, Douglas (1998) “Free Translation” in Routledge Encyclopedia of Translation Studies,Mona Baker (ed.). London and New York: Routledge, pp.87-90.
SARAÇ, Yekta (2000) “Klasik Türk Edebiyatında Manada Orijinallik Meselesi”, Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), Agâh Sırrı Levend Hatıra Sayısı, Sayı 24,Cilt I , Harvard University Department of Near Eastern Languages and Civilizations,pp.229-234.
SARIKAYA, Muammer (2003) “el-Cahız‟dan es-Safedi‟ye çeviri teorisi” Bilimname, vol. III, sf.133-151.
SEZGİN, Fuat (ed.) (1996) Galen in the Arabic Tradition: texts and studies I, Islamic Medicine, c. 18, Mazen Amawi, Carl Ehrig-Eggert, Eckhard Neubauer (yay. haz.), Frankfurt, sf.185- 306.
ŞEŞEN, Ramazan (1993) “Cahız” İslam Ansiklopedisi, Cilt 7, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 20- 24.
SUÇİN, Mehmet Hakkı (2010) “Arapça Çeviri Geleneği: Altın Dönem” Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları), Cem Dilçin Armağanı, Sayı 33, Cilt II , Harvard University Department of Near Eastern Languages and Civilizations, pp.111-138.
SUÇİN, Mehmet Hakkı (2012) Dünden Bugüne Arapçaya Çevirinin Serüveni, Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları. SUÇĠN, Mehmet Hakkı (2013[2007]) Öteki Dilde Varolmak, Arapça Çeviride Eşdeğerlik, Ġstanbul: Say Yayınları.
TANRIVERDİ, Eyüp (2007) “Arap Kültüründe Çeviri ÇalıĢmaları ve Huneyn b. Ġshak Ekolü” Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Cilt 12, Sayı 23, sf.93-150.
ÜLKEN, Hilmi Ziya (1961) “Gazali'nin bazı eserlerinin Türkçe tercümeleri” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Cilt 9, Sayı 1, sf. 59-79.
ÜLKEN, Hilmi Ziya (1997) Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, Ġstanbul: Ülken Yayınları.
WAKABAYASHI, Judy [2004] “Toward a model for comparative translation historiography”. Manuscript handed over to Michaela Wolf after IATIS conference in Korea, August 2004.