DİYARBAKIR İLİ VE İLÇELERİNDE YENİ TESPİT EDİLEN KÖPRÜLER*

2010 yılında başladığımız Diyarbakır İli ve İlçeleri Ortaçağ ve Sonrasına Ait Mimari ve Sanat Eserlerinin Tespiti yüzey araştırması kapsamında Diyarbakır ve çevresinde toplam 16 yeni köprü tespit ettik.1 Bu eserler; Şeytanderesi, İskele, Taşhelva I, Taşhelva II, Taşhelva III, Dilaver, Üçlü I, II, Gabon, Koki, Hüseyin Ağa, Goderni Taş, Serdi, Feyter ve Atak köprüleridir. Bu köprülerden 2 tanesi, Şeytanderesi Köprüsü ve Yiğityolu Köprüsü, Diyarbakır Merkez Bağlar ilçesinin sınırlarında, 1tanesi, İskele Köprüsü, Diyarbakır Merkez Sur ilçesinin sınırlarında, 2 tanesi Goderni Taş Köprü ve Hüseyin Ağa Köprüsü Kulp ilçesinin sınırları içerisindedir. 6 tanesi Taşhelva I, Taşhelva II, Taşhelva III, Üçlü I, Üçlü II ve Dilaver köprüleri Çınar, 4 tanesi Gabon, Koki, Serdi ve Feyter köprüleri Hani, 1 tanesi Atak Köprüsü ise Lice ilçesindedir. Çınar ilçesinde bulunan Dilaver ve Üçlü I-II köprüleri 17. Yüzyıldan sonra kullanılmaya başlanan Diyarbakır- Viranşehir Kervan Yollu üzerinde yer almaktadır. Yine Çınar ilçesinde bulunan Taşhelva II, Taşhelva III köprüleri ise Mardin - Diyarbakır- Urfa Kervan Yolu üzerindedir. Kulp'taki Hüseyin Ağa Köprüsü ise Kulp-Sason, Kulp-Muş Kervan Yolu'nun bağlantısını sağlamaktadır. Diğer köprüler yerleşim yerlerinin arasındaki ulaşımı sağlamak amacıyla akarsuları üzerinde inşa edilmiştir. Çalışılan onaltı köprüden on tanesi günümüze sağlam bir şekilde ulaşmıştır. Altı tanesi Üçlü Köprü I, II, Hüseyin Ağa, Feyter, Gabon ve Yiğityolu köprüleri tahrip olmuş ve günümüze kısmen ulaşmıştır. Köprülerin hepsinin inşasında taş malzeme kullanılmıştır. Kemerlerde genellikle sivri kemer tercih edilmiştir. Şeytanderesi, İskele ve Yiğityolu köprülerinde ise yuvarlak kemer kullanılmıştır. Yol bakımında eserleri incelediğimizde Hüseyin Ağa, Gabon, Atak, Üçlü Köprü I, Üçlü Köprü II, Taşhelvası I ve Taşhelvası II köprüleri yolu eğimli olan köprüler grubundadır. Diğer köprüler ise yolu düz olan köprüler grubundadır. Döşemelerde genellikle moloz taş malzeme kullanılmıştır. Korkuluklar yıprandığında genellikle özgün korkuluk günümüze ulaşmamıştır. Göz açıklıkları bakımından Gabon, Hüseyin Ağa, İskele, Koki, Üçlü Köprü II ve Yiğityolu köprüleri tek gözlü, diğer köprüler ise çok gözlü köprüler grubunda değerlendirilebilir. Yapılan incelemelerde köprüler üzerinde herhangi bir bezeme unsuruna rastlanmamıştır. Eserlerin kesin inşa tarihi saptanmamakla beraber çoğunun Osmanlı döneminde inşa edildiği anlaşılmaktadır.

LATELY EXPLORED BRIDGES IN THE DIYARBAKIR PROVINCE

As part of the surface research called 'Determination of medieval architectural pieces of art in the Diyarbakir province', which has started in 2010, 16 new bridges were located in an around the province. These artifacts are namely; Seytanderesi, Iskele, Tashelva I, Tashelva II, Tashelva III, Dilaver, Uçlu I, II, Gabon, Koki, Huseyin Aga, Goderni Tas, Serdi, Feyter and Atak bridges. 2 of these bridges, Seytanderesi Bridge and Yigityolu Bridge was explored within the borders of Diyarbakir metropolitan area, Baglar district, 1of them, Iskele Bridge was explored within the borders of Diyarbakir metropolitan area, Sur district and 2 of them, Goderni Tas Bridge and Huseyin Aga Bridge were explored within the borders of Kulp district. 6 of the bridges; Tashelva I, Tashelva II, Tashelva III, Uclu I, II and Dilaver bridges are in the district of Cinar, 4 of them; Gabon, Koki, Serdi and Feyter are in the Hani district and 1 of them, The Atak Bridge is in the Lice district. Dilaver and Uclu I, II bridges which are located in the Cinar district are on the DiyarbakirViransehir caravan route which was in use after 17th century. Tashelva II, Tashelva III bridges, again located in the Cinar district are on the Mardin -Diyarbakir- Urfa caravan route. Huseyin Aga Bridge in the Kulp district is an important crossover for the Kulp-Sason, Kulp-Mus caravan route. Other bridges were built over the rivers between the local settlements to connect the routes between them. Ten of the fourteen bridges explored are still standing up to date. Six of them, Uclu I, II, Huseyin Aga, Feyter, Yigityolu and Gabon bridges were blasted and could only partially survive up to date. All of the mentioned bridges are made of stone. Arch style preference is generally lancet arch, with the exception of Seytanderesi, Yigityolu and Iskele bridges, which are round arch styled. Examining the bridges by the quality of road, Huseyin Aga, Gabon Atak, Uçlu I, Uclu II, Tashelvasi I and Tashelvasi II bridges are the ones with a slope, whereas all the other bridges are with a straight road. While the floorings are generally of rubble stone, rubbed off banisters could not make it to the date. In terms of aperture size, while Gabon, Huseyin Aga, Iskele, Koki, Uçlu II and Yigityolu bridges are sinle-sectioned, others are multi-sectioned bridges. No adornments encountered during the examination of the bridges. Although specific building dates of the bridges could not be determined, most of them are extrapolated to be built during the Ottoman era.

___

  • Beysanoğlu, Şevket (1996). Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, C.I. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayını.
  • Bulduk, Abdulgani Fahri (2007), Diyarbakır Valileri (Yayına Haz. Eyyüp Tanrıverdi - Ahmet Taşğın), İstanbul: Diyarbakır Valiliği Yayını.
  • Çulpan, Cevdet (2002). Türk Taş Köprüleri, Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
  • Dalkılıç Neslihan - Halifeoğlu, F. Meral (2009). "Diyarbakır Merkez ve İlçelerinde Yer Alan Tarihi Köprüler" Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Diyarbakır, Diyarbakır, 25- 27 Mayıs 2009, C.I, Ankara: Diyarbakır Valiliği Yayınları, s.367-81.
  • Hasol, Doğan (1993). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul: Yem Yayınları.
  • İlter, Fügen (1978),. Osmanlılara Kadar Anadolu Taş Köprüleri, Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü Yayını.
  • Şeraf Han (1998), Şerefname, (Çev. Mehmet Emin Bozarslan), İstanbul: Doz Yayın Evi.
  • Tunç, Gülgün (1978). Taş Köprülerimiz, Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü Yayını.
  • Yıldız, İrfan - Erdal, Zekai -Koç, Erkan (2011), "Diyarbakır İli ve İlçeleri Ortaçağ ve Sonrasına Ait Mimari ve Sanat Eserlerinin İncelenmesi Yüzey Araştırması-2010", 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı, III., (23-28 Mayıs 2011 Malatya), Ankara: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayını, s.341-371.
  • Yıldız, İrfan (2013), "Bitlis Diyarbakır Kervan Yollu Üzerinde Bulunan Köprüler Üzerine Bir Değerlendirme", VII. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu (04-07 Ekim 2011- Bitlis), Bursa: Bitlis Eren Üniversitesi Yayını, s.107-124.
  • Yıldız, İrfan - Erdal, Zekai - Yıldız, Dursun - Koç, Erkan (2014a), "Diyarbakır İli ve İlçeleri Ortaçağ ve Sonrasına Ait Mimari ve Sanat Eserlerinin İncelenmesi Yüzey Araştırması- 2012 "Ergani-Çınar İlçeleri", 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı, I., (27-31 Mayıs 2013 Muğla), Muğla: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayını, s.127-44.
  • Yıldız, İrfan (2014b). "Diyarbakır'ın Kulp İlçesi'nde tespit Edilen Kültür Varlıkları", Uluslararası Katılımlı XVI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri 18-22- Ekim 2012, C.II, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayını, s.829-42.
  • Yıldız, İrfan - Erdal, Zekai - Yıldız, Dursun (2015), "Çınar İlçesi'ndeki Kültür Varlıkları" Tüm Yönleriyle Diyarbakır'ın Çınar İlçesi, (Edt. Yusuf Kenan Haspolat), Ankara, s.26-91.