BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE HORASAN’DA TARIM VE HAYVANCILIK

Ortaçağ İslam beldelerinde olduğu gibi Horasan bölgesinde de ekonominin dayandığı önemli sacayakları ticaret ile birlikte tarım ve hayvancılıktı. Bu gerçeklik, Büyük Selçuklu Devleti'nin bölgedeki hâkimiyeti boyunca da tabiatıyla devam etmiştir. Bu dönemde, Horasan'da gerçekleştirilen tarım faaliyetinin vazgeçilmez hammaddesi olan toprağın hem yönetimi hem de sistematik olarak işlenmesi anlamına gelen İktâ sistemi yürürlüğe girmiştir. Bunun yanında Büyük Selçuklu idarecileri Horasan'da tarımın gelişmesi adına kendilerinden önceki idareler tarafından yaptırılmış olan sulama kanallarına sahip çıkmışlar, onların bakımlarını yapmışlar, gerekli gördükleri yerlerde ise yeni sulama kanalları açmışlardır. Selçuklular tarım ve hayvancılık ürünlerinin alım satımı da dâhil ticaretin her türüne önem verdikleri için Horasan'daki ticaret yollarına, kervanların ve diğer yolcuların yollarını kaybetme ihtimallerinin yüksek olduğu çöllere işaret kuleleri inşa ettirmişlerdir. Öte yandan özellikle çöllerden geçen ticaret yolları üzerinde kervanların su ihtiyacını karşılamak için göletler ve kuyular inşa oluşturulmuştur. Bütün bu icraatların da sağlamış olduğu olumlu etkiler çerçevesinde sürdürülen tarım ve hayvancılık faaliyetleri neticesinde elde edilen ürünler yöre insanı tarafından tüketildiği gibi diğer bölgelere de ihraç edilmekte dolayısıyla bölge ekonomisine büyük katkı sağlamaktaydı. Bununla birlikte bu ürünlerin hem iç piyasaya arzı hem de ihracat yoluyla dış piyasaya arzı ile ticarî yaşamda da büyük canlılıklar yaşanmaktaydı. Biz bu çalışmamızda Horasan ekonomisi için bu kadar önemli bir mevkide olan tarım ve hayvancılık sektörünü her yönü ile incelemeyi hedeflemekteyiz. Bu bağlamda bölgenin iklimi, yeryüzü şekli, ekim yapılan arazilerin durumları ve sulanma biçimleri, yetiştirilen tarım ürünleri, hayvancılığın durumu, gerek tarım gerekse de hayvancılık alanlarında üretilen ürünlerin pazarlanma yöntemleri ve yerleri hakkında bilgiler vermeyi amaçlamaktayız. Çalışmamızın bu konuya ilgi duyan araştırmacılar için faydalı bir referans olmasını ümit etmekteyiz

IN PERIOD OF GREAT SALJUQIDS AGRICULTURE AND LIVESTOCK IN KHURASAN

The trivet which was based on the important fundamentals of the economy was with trade agriculture and livestock in the Khurasan region as well as the towns of medieval Islam. This reality naturally continued along dominance of the Great Saljuqids Empire in the region. During this period Iktâ system came into force. İkta refers to both systematic cultivation and management of land that is an indispensable raw material of agriculture in Khurasan. Besides, Great Saljuqids rulers had protected irrigation channels which were built by the administrations before them on behalf of development of agriculture. They also had maintained this irrigation channels and in case of necessary they had opened new irrigation channels. As Saljuqids had attached importance to each type of trade including trading of agricultural and livestock products They had been built signal towers on trade routes and the deserts that are places where there are high probabilities of losing passengers' way in Khurasan. On the other hand, ponds and wells had been built especially on the trade routes passing through desert; mail stations, caravanserais, police stations had been established. Obtained agricultural and livestock products as a result of Activities within the framework of the ongoing positive effects of agriculture and livestock were exported to other regions as they were consumed by local people. Therefore, the region's economy was improving. In addition to offer both these products to the domestic market and foreign markets through export also was providing The viability of large in commercial life. In this study we aim to examine every aspect of agriculture and livestock sector which are located on so important for the economy of Khurasan. In this context, We aim to provide information about the region's climate, landform, forms of land cultivation and watering conditions, agricultural products, livestock status, marketing methods and locations of both the agriculture and animal products. We hope that our work is a useful reference for researchers who are interested in this topic

PDF

___

ALİCAN, Mustafa, “Selçuklu-Mervânî İlişkileri”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Volume 8/11 Fall 2013, www.turkishstudies.net, Doi Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6060 , p. 1-15, s. 1-2.
BAKIR, Abdülhalik, “Ortaçağ İslâm Dünyasında Dokuma Sanayi”, Belleten, sayı: 241, Ankara 2000, s. 772.
BARTHOLD, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK., Ankara 1990. BOSWORTH, “ Balkh ”, Encyclopedia Iranica, III, s. 588.
------------, Tarih-i Gazneviyân, trc. Hasan Anûşe, I ,Tahran 1362 hş. BOZKURT, Nebî, “ İpek Yolu ”, DİA., XXII, s. 371-372.
BÜCKHER, “ Türbet-i Şeyh Câm ”, MEB., İA., XII/2, s. 140.
ÇAĞATAY, Neşet, İslam Dönemine Dek Arap Tarihi, Ankara 1989.
Ebu Bekr Ahmed b. Muhammed b. Fakih el-Hemedânî, Muhtasaru Kitabi’l-Buldan, çev. Yusuf Ziya Yörükan, notlarla yayına haz. Süleyman Özkaya Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, İstanbul 2004.
Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm, Kitâbü’n-Neseb, nşr. Meryem M. Hayrü’d-dîn, Beyrut 1989.
en-Nisaburî, Ebu Abdullah el-Hâkim, Târîh-i Nîşâbûr, telhis. Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Ahmed Ma‘ruf, Tahran, trz.
ESER, Mithat, “Selçuklular Döneminde Muş ve Çevresi “, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308- 2140, Volume 9/1 Winter 2014, www.turkishstudies.net, Doi Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6087, p. 185-207, s. 186.
FRASER, Narrative of A Journey into Khorasan in The Years 1821-1822, London 1825.
GERDİZÎ, Ebû Sa‘îd Abdülhay b. Dahhâk, Târîh-i Gerdizî, Tahran 1327.
GRAYELİ, Ferîdun, Nîşâbûr, Şehr-i Firûze, Havran 1415 hş.
HAMDULLAH Müstevfî, Nüzhetü’l-kulûb, nşr. Muhammed Debir Siyâkî, Tahran 1336 hş. HARTMANN, “ Belh ”, İA, MEB., s. 487.
Hasan İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslâm, I-IV, Kahire 1976.
HÂZİMÎ, Me‘ttefeka Lafzuh ve İftereka Müsemmah fi’l-Emâkin ve’l-Büldâni’l- Müştebeheti fi’lHattî, nşr . Fuat Sezgin, Frankfurt 1407 / 1986.
HEYD, Yakın Doğu Ticaret Tarihi, trc. Enver Ziya Karal, Ankara 1975.
HONİGMANN, “ Nişapur ”, İA., MEB., IX, s. 302-303.
--------------, - Bosworth, “ Nishapur ”, Encyclopaedia of Islam, VIII, s. 62. HUART, Cl., “ Tâlekân”, İA., MEB., XI, s. 694.
Hudud al-A‘lam ( The Regions of The World ) trc. V. Minorsky, London 1937.
İbn Fazlullah el Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr, nşr. Fuat Sezgin, I-XXVII, Frankfurt 1408-9 / 1988-89.
İbn Funduk, Ebu’l-Hasan Ali b. Zeyd el-Beyhakî, Tarih-i Beyhak, nşr. Ahmed Behmenyâr, Tahran trz.
İbn Haldun, Mukaddime, trc. Süleyman Uludağ, Bursa 1982.
İbn Havkal, Ebu’l-Kasım Muhammed, Sûretu’l-Arz, thk. M. J. Geoje, Leyden, 1938.
İbn Hurdazbih, Ebu’l-Kasım Ubeydullah b. Abdullah, el-Mesâlik ve’l- Memâlik, thk. M. J. De Geoje, Portsaid - Mısır, trz.
İbn Münevver, Muhammed, Esrârü't-tevhîd fî makâmâti'ş-şeyh Ebî Saîd, Çev. İs’âd Abdülhâdî Kandîl, Yay. Haz. Yahya Hişâb, Kahire, Dâru’l-mısriyyeti li’t-te’lif ve’t-tercüme, trz İSTAHRÎ, İbrahim b. Muhammed, Mesâlikü’l-Memâlik, nşr. M. J. de Goeje, Leiden 1927’den ofset 1967.
KALKAŞANDÎ, Ahmed b. Ali, Subhu’l-‘Âşâ fi Sınâati’l-İnşâ, I-XV, Beyrut 1987. KAZVİNÎ, Âsâru’l-bilâd, Beyrut trz.
KLAUSNER, Carla L., The Seljuk Vezirate A Study of Civil Administration 1055-1194, Cambridge 1973.
KÖYMEN, Mehmet Altay, “Alp Arslan ve Zamanı Askerî Teskilâtı”, Ankara Ünv. D. T. C. F. D., sayı: 8-9’dan Ayrı Basım, Ankara 1970.
LAMBTON, Ann K. S., Landlord and Peasant in Persia, Oxford 1953.
-----------, ------------, Continuity and Change in Medieval Persia, London 1988.
-----------, ------------, “Atebetü’l-Ketebe’ye Göre Sancar İmparatorluğunun Yönetimi”, çev. N. Kaymaz, Belleten, sayı: 147, Ankara 1973, s. 372 vd.
LAURENCE Lockhart, Persian Cities, London 1960.
MAKDİSÎ, Muhtar b. Tâhir, el- Bed’ ve’t-Târîh, nşr. C. L. Huart, Paris 1899 - 1919, I-VI’dan ofset Bağdat, trz.
MAKDİSÎ, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma‘rifeti’lEkâlîm, thk. M. J. De Geoje, Leyden 1967.
Mehdî-i Muhakkık, “ Hâk-i Nişabur ”, Yağma, sa: 240, 1347 hş.
MORGAN, David, Medieval Persia 1040-1797, London 1988.
Muhammed b. Mansûr b. Sa‘îd Mübârekşâh, Âdâbü’l-harb ve’ş-şecâ, nşr. Ahmed Süheylî Hânsârî, Tahran 1346 hş.
Müeyyidüddevle Müntecebüddîn Bedî‘ Ali b. Ahmed Atabek el-Cuveynî, Atebetü’l-ketebe, nşr. Muhammed Kazvinî-Abbâs İkbâl, Tahran 1329.
Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme, Tahran 1351 hş./çev. Abdülvehhab Tarzî, MEB Yayınları, İstanbul 1994.
Nizâmî ‘Arûzî Semerkandî, Çehâr makāle, nşr. Muhammed Kazvînî, Tahran 1331 hş.
ÖZTÜRK, Mürsel, Anadolu Erenleri’nin Kaynağı Olarak Horasan, Kül. Bak. Yay., Ankara 2001.
PİYADEOĞLU, Cihan, Büyük Selçuklular Döneminde Horasan ( 1040-1157 ), ( Basılmamış Doktora Tezi ), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul 2008.
-------------, --------, “ Gazneliler ve Büyük Selçuklular’da Bayramlar ve Bayram Kutlamaları”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1303-9199, Volume 5/4 Fall 2010, www.turkishstudies.net, Doi Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1707, p. 1412-1420
SERGEY Grigoreviç Agacanov, Selçuklular, çev. Ekber N. Necef-Ahmed Annaberdiyev, Ötüken Yay., İstanbul 2006.
SPULER, Berthold, “ Bakharz ”, The Encyclopaedia of Islam, I, Leiden, 1949, s. 952.
--------, -----------, “ Trade in The Eastern Islamic Countries in The Early Centuries ”, Islam and The Trade of Asia, ed. D. S. Richards, Oxford 1970.
STRANGE, Guy Le, The Lands of The Eastern Chaliphate, London 1968.
ŞEBÂNKÂREÎ, Mecmâ‘ü’l-ensâb, nşr. Mîr Hâşim Muhaddis, Tahran 1363 hş.
ŞEŞEN, Ramazan, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, TTK. Yay., Ankara 2001.
Tha‘âlibî, The Latâ’if al-Ma‘ârif, Translated with introduction and notes by C. E. Bosworth, Edinburg 1968.
TOYNBEE, Arnold J., Between Oxus and Jumna, London 1961.
TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul 1996.
USLU, Recep, Hicrî I-II. Yüzyıllarda Horasan Tarihi, (Basılmamış Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı, İstanbul, 1997.
USTA, Aydın, Sâmânîler Devleti’nin Siyasî ve Kültürel Tarihi, ( Basılmamış Doktora tezi ), İstanbul 2003.
WULFF, H. E., “ The Qanats of Iran ”, Scientific American, CCXVIII/4, 1968.
YA‘KUBÎ, Ahmed b. İshak, Kitâbu’l-Buldân, trc. M. İbrahim Ayetî, Tahran 1964.
Yâkut el-Hamevî, Mûcemü’l-büldân, nşr. F. Wüstenfeld, I-VI, Leibzig 1866-1973.
ZAHODER, “Selçuklu Devleti’nin Kurulusu Sırasında Horasan”, çev. İsmail Kaynak, Belleten, sayı: 76, Ankara 1961.