MEMLUKLAR ZAMANINDA HALEP NAİPLİĞİ’NE BAĞLI BİR ŞEHİR: “BİRECİK”

XIII. yüzyılın ikinci yarısında İlhanlılar, açık bir şekilde Memlukların karşılaştığı en tehlikeli dış tehdit unsuru olmuştur. 1260, 1281 ve 1299-1303 yıllarındaki üç farklı zaman aralığında Memlukların İlhanlılarla olan savaşları, aynı zamanda Memlukların Güneydoğu Anadolu hakimiyetinin de temellerini atmıştır. Moğolların Yakındoğu'yu istilası sırasında zapt edilmez kalesiyle Birecik, Müslüman topraklarının koruyucusu iddiasıyla mücadele veren Memluklar için çok önemli bir müstahkem mevki teşkil etmiştir. Ayrıca Memluk Devleti'nin başta Birecik olmak üzere Güneydoğu Anadolu bölgesindeki şehirlerde hakimiyet kurma teşebbüsünün temelinde Zengi, Eyyubi devletlerinin Anadolu üzerindeki hakimiyetinin mirasçısı olma fikri de yatmaktadır. Bununla beraber Birecik, Memlukların kuzey sınırındaki Halep Naipliği'ne bağlı olarak bu görevi ifa etmiştir. Memluklar, bölgedeki Türkmen beylikleri olan Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletleri'ne karşı da Birecik'i korumuşlardır. Timur'un Yakındoğu istilası esnasında güneydoğu Anadolu bölgesinde söz sahibi olabilmek için Akkoyunlular Timur'a tabiiyet gösterirken, Karakoyunlu Türkmenlerine karşı üstünlük yarışında idiler. Lakin Timur'un dönüşünden sonra yine bölgede etkin güç Memluklar olmuştur. Memlukların bölge hakimiyetinde en çok uğraştığı diğer güç ise Dulkadirli beyliği olmuştur. Özellikle Antep ve çevresinde etkin olan Dulkadirliler batısından Osmanlı, doğusundan Akkoyunlu devleti ile münasebetlerini, güneyden Memluk taarruzuna karşı denge siyaseti güderek yürütmeye çalışıyordu. Birecik, Memluklar zamanında Halep Naipliğinin bir ilçesi olarak teşkilatlandırılmıştı. Bu çalışmada Memluklar döneminin temel kaynaklarına göre Birecik'in idari konumu ele alınacaktır

A CITY CONNECTED TO REGENCY OF ALEPPO DURING MAMELUKES PERIOD: “BİRECİK”

In the second half of 13th century, Ilkhanids were by far the most dangerous external threat Mamelukes came across. Wars between Mamelukes and Ilkhanids in 1260, 1281 and between 1299-1303 were the indicators of Mamelukes domination over Southeastern Anatolia. Birecik, with its uncontrollable castle was proved to be a really important solid standing for Mamelukes who were struggling as the protector of Muslim lands during the Near East invasion of Mongols. At the heart of the attempts of achieving domination over cities in Southeastern Anatolia, underlied the idea of being the heir to Zangi, Eyyubid states’ domination over Anatolia. Birecik also fulfilled this duty under Halep Regency which was located on north border of Mamelukes. Mamelukes also protected Birecik against Karakoyunlu State and Akkoyunlu State which were Turkmenian beylics. During Timur’s Neareast invasion, Akkoyunlus, while obeying Timur in order to have a voice over Southeastern Anatolian region, were striving for superiority over Karakoyunlu Turkmenians. However, upon the return of Timur, active power in the region were Mamelukes. The other power that Mamelukes struggled with to achieve domination in the region was Dulkadirli Beylic. Especially prepotent in and round Antep, Dulkadirli Beylic tried to carry out a balanced politics with Ottomans on the west, Akkoyunlu State on the east and Mamelukes on the south. During the reign of the Mamelukes, it was organized as one of the centers bounded to borough of Aleppo Regency. In this study, according to the main sources of Mamelukes period, administrative status of Birecik will be discussed

PDF

___

AKSARAYÎ, Kerimüddin Mahmud, Müsameretü’l Ahbar, Çev., Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2000.
AYALON, David, “Al-Bahriyya”, EL, Vol. I, New Edition, Leiden 1960, s.944.
BARBARO, Josaphat, Anadolu’ya ve İran’a Seyahat, Çev., Tufan Gündüz, Yeditepe Yay., İstanbul 2009.
BAYKARA, Tuncer, Anadolu'nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I (Anadolu'nıın İdarî Taksimatı), Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1988.
BOSWORTH, C.E., İslam Devletleri Tarihi, Çev., Erdoğan Merçil-M. İpşirli, Oğuz Yay., İstanbul 1980.
CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, Çev. Yıldız Moran, e-Yay., İstanbul 1984.
ÇETİN, Halil, (2012), “İlhanlı Hâkimiyeti Altında Anadolu’da Siyasetin Temel Dinamiği:Göçebe Türkmen-Moğol Çatışması”, TURKİSH STUDİES International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN:1308-2140, (Prof.Dr. Mehmet Aydın Armağanı), Volume 7/4, www.turkishstudies.net, Doi Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3515, p.1203-1216.
DEGUİGNES, Joseph, Büyük Türk Tarihi, C.7, Türk Kültürü Yay., 1.baskı, Özdemir Mat., İstanbul 1977.
DURMUŞ, Efe, “Türkiye Selçukluları Devrinde Harezmli Bir Türk Emiri: Hüsameddin Baycar”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.19, S.1, Elazığ 2009, s.223-232.
EBU BEKİR TIHRANİ, Kitab-ı Diyarbekriyye, Çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001.
EKİNCİ, Abdullah, “Urfa’da Artuklu Bakiyeleri ve Dögerler”, Artuklular, I. Uluslar arası Artuklu Sempozyumu Bildirileri, 25-26-27 Ekim 2007, C. I, Mardin Valiliği Kültür Yayını, Mardin 2008, s.235-248.
EKİNCİ, Abdullah -Kazım Paydaş, Taş Devrinden Osmanlı’ya Urfa Tarihi, Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay., Şanlıurfa 2008ERDEM, İlhan - Mustafa Uyar, “Akkoyunlular-Akkoyunluların Tarih Sahnesine Çıkışı”, Türkler, C.6, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s.873-881.
ERDEM, İlhan, “Olcaytu Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılar’da Yaşanan Siyasal-Kültürel Gelişmeler ve Yakındoğu’ya Etkileri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.XX, S.31, Ankara 2000, s.1-35.
GÖDE, Kemal, “Anadolu’da Cengizli ve İlhanlı Hakimiyeti Dönemine Genel Bir Bakış (1239- 1327), Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.1, Isparta 1995, s.165-191.
GREGORY Abû’l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, Süryanice’den İngilizce’ye Çev. Ernest A. Wallis Budge, Türkçe’ye Çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK. Yay., C.II, Ankara 1999,
GROUSSET, René, Bozkır İmparatorluğu, Atilla/Cengiz Han/Timur, Çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken Yay., İstanbul 1980.
GÜL, Muammer, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Moğol Hakimiyeti, Yeditepe Yay., İstanbul 2005.
GÜL, Muammer, “Mısır Memluklarının Hudud Kalesi Rumkale ve Anadolu’da Memlûk İzleri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.12, S.2, Temmuz/Elazığ 2002, s.359-366.
HOLT, P.M., Haçlılar Çağı, 11. Yüzyıldan 1517’ye Yakındoğu, Çev. Özden Arıkan, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1999.
İBN TAĞRIBİRDİ, en-Nucumu’z-Zahire, Neşr., Muhammed Hüseyin Şemseddin, C.11, Daru’lKutubi’l-İlmiye, Beyrut 1992.
İBN KESİR, El-Bidaye ve’n-Nihaye, Çev. Mehmet Keskin, C.13, Çağrı Yay., İstanbul 1995.
İBN ŞEDDAD, Baypars Tarihi, Çev. M. Şerefeddin Yaltkaya, TTK. Yay., 2.baskı, Ankara 2000.
KAYMAZ, Nejat, Pervane Mu’inü’d-Din Süleyman, AÜDTCF Yay., Ankara 1970.
KELEŞ, Bahattin, “Sultan Baybars ve Abaka Han’ın Kayseri’ye Gelişlerinin Türkiye Selçukluları Bakımından Değerlendirilmesi”, II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1998), Kayseri ve Yöresi Tarih Araştımaları Merkezi Yay., Kayseri 1998.
KOÇAK, İnci, “Arap Kaynaklarında Türk Memlûk Sultanı Baybars”, X. Türk Tarih Kongresi-22- 26 Eylül 1986, Bildiriler, TTK. Yay., Ankara 1991.
KOPRAMAN, Kazım Yaşar, “Memlükler”, Türkler, C.5, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002.
KOPRAMAN, Kazım Yaşar, “el-Ayni’nin İkdu’l-Cuman’ında XV. Yüzyıla Ait Anadolu Tarihi İle İlgili Kayıtlar”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1971.
KOPRAMAN, Kazım Yaşar, “Memlûklar”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.6, Çağ Yay., İstanbul 1992, s.433-540.
KOPRAMAN, Kazım Yaşar, Mısır Memlükler Tarihi, Sultan al-Malik al-Mu’ayyad Şeyh alMahmûdî Devri (1412-1421), Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1989.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Daruga”, İA., C.3, s.486-489.
METİN, Tülay Koyuncuoğlu, “Bedâi ez-Zuhûr Adlı Memlûk Kaynağında Ramazanoğulları İle İlgili Kayıtlar”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.2007-1, Sayı:14, s.161-172.
MUFADDAL B. EBİ’L-FEDAİL, en-Nehcü’s-Sedid, Neşr ve Trc. E.Blochet, Histoire des Sultans Mamlouks, C.I, Turhout/Belgique 1983.
MÜVERRİH VARDAN, “Türk Fütuhat Tarihi”, Çev., H. Andreasyan, Tarih Seminerleri Dergisi, C.1/2, İÜEF. Yay., İstanbul 1937, s.243-244.
NİZAMÜDDİN ŞÂMİ, Zafername, Çev. Necati Lugal, TTK. Yay. Ankara 1987.
NÜVEYRÎ, Şehabeddin Ahmed b. Abdulvehhab, Nihayetü’l-Ereb fi Fununi’l-Edeb, C.27, Kahire 1985.
PAYDAŞ Kazım-İlhan Erdem, Ak-Koyunlu Devleti Tarihi, Birleşik Yayınevi, Ankara 2007.
RUNCİMAN, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi (Akka Krallığı ve Daha Sonraki Haçlı Seferleri), Çev. Fikret Işıltan, C.III, TTK. Yay., Ankara 1992.
SEVİM, Ali -Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi-Siyaset, Teşkilat ve Kültür, TTK. Yay., Ankara 1995.
SOBERNHEİM, M., “Memlükler”, İA., C.7, MEB. Yay., Eskişehir 1997, s.689.
SOBERNHEİM, M., “Bahri”, IA., C.3, s.231.
SOLMAZ, Gürsoy, “Timur ve Seferleri”, Türkler, C.8, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s.933- 956.
SPULER, Bertold, İran Moğolları Tarihi, Çev., Cemal Köprülü, TTK. Yay., Ankara 1987. STRECK, M., “Birecik”, İA, C.2. s.630.
SÜMER, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. I, Ankara 1970, s.40. SÜMER, Faruk, “Abaka”, T.D.V.İ.A., C.1, İstanbul 1988, s.8.
SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 5. baskı, İstanbul 1999.
SÜMER, Faruk, Karakoyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar), C.I, TTK. Yay., Ankara 1992.
TAŞDEMİR, Mehmet, “Elbistan”, T.D.V.İ.A., C.11, İstanbul 1992, s.1-2.
TEMİR, Ahmet, “Anadolu’da İlhanlı Valilerinden Samağar Noyan”, Fuad Köprülü Armağanı, Osman Yalçın Mat., İstanbul 1953.
TOKSOY, Ahmet (2009), “Kitab-ı Diyarbekriyye’ye Göre Kara Yülük Osman Bey”, TURKİSH
STUDİES International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN:1308-2140, (Prof.Dr. Hamza Zülfikar Armağanı), Volume 4/3, www.turkishstudies.net, Doi Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.773, p.2133-2158.
TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Siyasi Tarih Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1318), Ötüken Yay., İstanbul 2005,.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatı’na Medhal, TTK. Yay., Ankara 1988.
ULUÇAY, Çağatay, İlk Müslüman Türk Devletleri, M.E. Basımevi, İstanbul 1965.
YINANÇ, Refet, Dulkadir Beyliği, TTK. Yay., Ankara 1989.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.II, TTK. Yay., Ankara 1988.
VARLIK, M. Çetin, “Akkoyunlular”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.8, Çağ Yay., İstanbul 1992, s.416, 418.
WOODS, John E., 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular, Çev. Sibel Özbudun, Ek Yazılar ve Açıklamalar: Necdet Sakaoğlu, Milliyet Yay., İstanbul 1993.
YALÇIN, M. Fatih (2013),“Bahri Memlükler Döneminde Taht Değişikliğinde Saltanat Naibinin Rolü”, TURKİSH STUDİES International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN:1308-2140, Volume 8/11, www.turkishstudies.net, Doi Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.5542, p.389-405.
YUVALI, Abdulkadir, “XIII. Yüzyılda Ön Asya’daki Siyasi Bloklaşma”, Türk Kültürü, S. 262, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Şubat/Ankara 1985.
YÜCEL, Yaşar, Timur’un Ortadoğu ve Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1393-1402), TTK. Yay., Ankara 1989.