“Bil-” tasvir fiilinin işlevleri

Türkçede birleşik fiiller genel olarak dört şekilde incelenir: Bunlar, isim ve yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller, deyim anlamı taşıyan birleşik fiiller, iki fiilin de kendi anlamlarını koruduğu birleşik fiiller ve tasvir fiilleridir. Oluş veya kılışı betimledikleri için bu adı alan tasvir fiillerinin en sık ve en yaygın kullanılanı „bil-‟ tir. Eski Türkçeden itibaren her dönemde ve değişik lehçelerde, benzer ve/veya farklı biçimleriyle ortaya çıkan bu fiil, bazen aslî anlamlarıyla kullanılmış, bazen de bağlama göre değişik işlevlere, anlamlara bürünmüştür. Bunlardan yeterlik (gücü yetme), yetenek, ihtimal, rica, izin, tavsiye, yasak, zıtlığa hazırlık, inanamama, hayret ve iltifat... Türkiye Türkçesindeki işlevlerinden bazılarıdır. „Yeterli(li)ğin olumsuzu‟ diye tek başlık halinde değerlendirilen veya düşünülen „yetmezlik (kılamama), kılamama ihtimali, kılmama ihtimali‟ işlevleri ise, kendilerine mahsus yapıları ve anlam incelikleri sebebiyle ayrı ayrı incelenmeye değer konulardır. Aşağıdaki yazıda „bil-‟ tasvir fiilinin tarihî serencâmından –genel olarak- söz edilmiş, günümüz Türkçesindeki kullanımları örnekleriyle açıklanmıştır.

The functions of the descriptive verb “bil-”

Compound verbs in Turkish are generally studied in four ways: These are those consisting of a name and an auxiliary verb, those which have a meaning of an idiom, those in which two verbs maintain their meanings, and descriptive verbs. The most frequently and widely used one among the descriptive words which are named in this way since they describe occurence and action is the verb “bil-”. From Old Turkish onwards, in every period and in various dialects, this verb appeared in similar and/or different forms was sometimes used in its basic meanings and has sometimes different meanings and functions which change according to context. Ability, competence, probability, request, permission, recommend, prohibition, preparation for adversity, disbelief, surprise and compliment are some of its functions in Modern Turkish. As for the functions of inability, probability of inability and probability of undoing considered under the title of “the negative form of ability” are the topics which are worth studying separately because of their typical structures and subtleties of meaning. In the writing given below, the historical development of the descriptive verb “bil-” was generally discussed and its usages in Modern Turkish were explained with examples.”

PDF

___

AKALIN, Şükrü Haluk vd. (Recep Toparlı, Nevzat Gözaydın, Hamza Zülfikar, Mustafa Argunşah, Nurettin Demir, Belgin Tezcan Aksu, Beyza Gültekin) (2005), Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yay.
AKKUŞ, Metin (1993), Nef‟î Dîvânı, Ankara: Akçağ.
AKYÜZ, Kenan vd. (Süheyl Beken, Sedit Yüksel, Müjgan Cunbur) (2000), Fuzûlî Divanı, Ankara: Akçağ.
ARAT, Reşid Rahmeti (1992), Edib Ahmet b. Mahmud Yükneki Atebetü‟l-Hakayık, Ankara: TDK Yay.
ARIKOĞLU, Ekrem (2007a), “Hakas Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 1085- 1148.
ARIKOĞLU, Ekrem (2007b), “Tuva Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 1149- 1228.
ATA, Aysu (1997a), Kısasü‟l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, Ankara: TDK Yay.
ATA, Aysu 1997b), Kısasü‟l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) II Dizin, Ankara: TDK Yay.
ATNUR, Gülhan (2002), Başkurt ve Tatar Efsaneleri Üzerine Karşılaştırmalı Motif Çalışması, Erzurum: Atatürk Ü. SBE (Basılmamış Doktora Tezi)
BANGUOĞLU, Tahsin (1974), Türkçenin Grameri, İstanbul: Baha Matbaası.
BOZKURT, Fuat (2004), Türkiye Türkçesi, 3. bs. İstanbul: Kapı.
COŞKUN, Volkan (2000), Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
ÇELİK, Yavuz (2007), Deciphering English For Turkish Learners, Ankara: Kurmay.
DAŞDEMİR, Muharrem (2000), Dedem Korkut Kitabı‟nın Söz Dizimi, Erzurum: Atatürk Ü. SBE (Basılmamış Doktora Tezi)
DENY, Jean (1941), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul: Maarif Matbaası.
ECE, Selami (2002), Manisalı Camiî‟nin Vamık u Azra Mesnevisi, Erzurum: Atatürk Ü. SBE (BasılmamıĢ Doktora Tezi)
ECKMANN, Janos (1958), “Çağatay Dili Hakkında Notlar” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1958, Ankara: TDK Yay., 115-126.
ECKMANN, Janos (1988), Çağatayca El Kitabı, Çev. Günay Karaağaç, İstanbul: İstanbul Ü. Ed. Fak. Yay.
ERCİLASUN, Ahmet Bican (2004), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ
ERGİN, Muharrem (1981), Azeri Türkçesi, 2. bs., İstanbul: Ebru.
ERGİN, Muharrem (1986), Türk Dil Bilgisi, 14. bs., İstanbul: Boğaziçi Yay.
ERGÖNENÇ AKBABA, Dilek (2007), “Nogay Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 623-678.
GABAIN, A. von (1953), “Verbalkomposıtıonen ım Türkischen”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1953, Ankara: TDK Yay., 1-15.
GABAIN, A. von (1995), Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet AKALIN, Ankara: TDK Yay.
GEMALMAZ, Efrasiyap (1986), Çağdaş Azeri Türkçesi Metinleri Antolojisi, Erzurum.
GENCAN, Tahir Nejat (2001), Dilbilgisi, Ankara: Ayraç Yay.
GÜLSEVİN, Gürer (1997), “Türkiye Türkçesindeki Zaman ve Kip Çekimlerinde Birleşik Yapılar Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1997, Ankara: TDK Yay., 215-224.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1996), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1997), Harezm Türkçesi ve Grameri, Ankara: İstanbul Ü. Ed. Fak. Yay.
İLKER, Ayşe (1997), Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, Ankara: TDK Yay.
KABAKLI, Ahmet (2002), Türk Edebiyatı II, 10. bs., İstanbul: Türk Ed. Vakfı Yay.
KARA, Mehmet (2007), “Türkmen Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 231-290.
KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
KASAPOĞLU ÇENGEL, Hülya (2007), “Kırgız Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 481-542.
KORKMAZ, Zeynep (1960), “Türkiye Türkçesinde „İktidar‟ ve „İmkân‟ Gösteren Yardımcı Fiiller ve Gelişmeleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1959, Ankara: TDK Yay., 107-124.
KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK Yay.
KÜÇÜK, Sabahattin (1994), Bâkî Dîvânı, Ankara: TDK Yay.
KÜKEY, Mazhar (1972), Uygulamalı Örneklerle Türkçede Fiiller, Ankara: Ongun Matbaası.
LEWIS, Geoffrey L. (1967), Turkish Grammar, Oxford: At The Clarendon Press.
MENINSKI, Franciscus à Mesgnien (2000), Thesaurus (Linguarum Orientalium Turcicae- Arabicae-Persicae) Lexicon (Turcico-Arabico-Persicum) IV, İstanbul: Simurg.
NÉMETH, J. (1962), Turkish Grammar, S-Gravenhage: Mouton & CO.
ÖNER, Mustafa (2007), “Tatar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 679-748.
ÖZKAN, Nevzat (1996), Gagavuz Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
ÖZKAN, Nevzat (2007), “Gagavuz Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 81-170.
ÖZMEN, Mehmet (2001), Ahmed-i Dâ‟î Divanı (Metin-Gramer-Tıpkı Basım), Ankara: TDK Yay.
ÖZTÜRK, Cesur (1996), Building Skills For Proficiency, 5th Ed., Ankara: Hacettepe TAŞ.
ÖZTÜRK, Rıdvan (1994), Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.
RÄSÄNEN, Marttı (1957), Materıalıen Zur Morphologıe Der Türkischen Sprachen, Helsinki: Studıa Orıentalıa Edidit Societas Orientalis Fennica.
SARAÇ, M.A. Yekta-ANDI, M. Fatih (1997), “Âkif PaĢa Divançesi”, İlmî Araştırmalar 4, İstanbul: İlim Yayma Cemiyeti, 135- 178.
SEV, Gülsev (2001), Etmek Fiiliyle Yapılan Birleşik Fiiller ve Tamlayıcılarla Kullanılışı, Ankara: TDK Yay.
ŞAHİN, Hatice (2003), Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Akçağ.
ŞİMŞEK, Rasim (1987), Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Trabzon.
TAMİR, Ferhat (2007), “Kazak Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 429-480.
TAN, Ali (2005), Kırgız Türkçesinde Tasvir Fiilleri, Adana: Çukurova Ü. SBE Basılmamış Doktora Tezi.
TARRING, Charles James (1886), A Practical Elementary Turkish Grammar, London: Kegan Paul, Trench&CO.
TAVKUL, Ufuk (2007), “Karaçay-Malkar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 883-938.
TAVUKÇU, Orhan Kemâl (2005), Dede Ömer Rûşenî, Erzurum: Suna.
TEKİN, ġinasi (1992), “Eski Türkçe” Türk Dünyası El Kitabı, İkinci Cilt Dil-Kültür-San‟at, 2. bs., Ankara:Türk Kültürünü Arş. Ens. Yay., 69-119.
TEKİN, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
TİMURTAŞ, Faruk K. (1994), Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük, İstanbul: Enderun Kitabevi.
TOPALOĞLU, Ahmet (1989), Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken.
UNDERHILL, Robert (1987), Turkish Grammar, 5th Ed., England: The MIT Press.
UYGUR, Ceyhun Vedat (2007), “Karakalpak Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 543-622.
VURAL, Hanifi; Recep Toparlı, Kıpçak Türkçesi, Sivas: Dilek Matbaası.
YAMAN, Ertuğrul (2000), Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması, Ankara: TDK Yay.
YAZICI ERSOY, Habibe (2007), “Yeni Uygur Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 355-428.
YILMAZ, Çağlayan (2003), Atebetü‟l-Hakayık‟ın Söz Dizimi, Erzurum: Atatürk Ü. SBE (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
YÜKSEL, Zühâl (2007), “Kırım-Tatar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ, 811- 882.