Dîvânü Lugâti’t-Türk’te geçen ulas / öles “süzgün, baygın” kelimesinin okunuşu, anlamı ve yapısı üzerine düşünceler

Dîvânü Lugâti’t-Türk, söz varlığı bakımından sadece Eski Türkçenin değil Türkçenin tarihî ve çağdaş bütün dönemlerinin en temel kaynaklarından biridir. Her ne kadar Kâşgarlı eserinde döneminin çok fazla kullanılmayan, eskimiş gibi telakki edilen kelimelerini eserine almadığını söylese de Dîvân’da günümüze ışık tutan pek çok eskicil (arkaik) ögenin olduğu dikkatlerden kaçmaz. İşte bu çalışmada Dîvân’da geçip de okunuşu, anlamı ve yapısı üzerinde çok fazla durulmamış olan ulas /öles “süzgün, baygın” kelimesi üzerinde bir etimoloji denemesi yapılacaktır. Evvela kelimeyle ilgili okuma ve tahlil denemelerine temas edilecek, ardından Türkçenin tarihî ve çağdaş metinlerinden hareketle görüşlerimiz ortaya konulacaktır.

Notes on the reading, meaning and structure of ulas / öles "gently-glancing” at Dīwān Luġāt At-Turk

Lexicology of Dīwān Luġāt at-Turk is not only the Old Turkic but only the most important source of all historical and modern Turkic dialects. Although the Kâshgarî says he didn’t take the words assumed as obsolescent in his era there is a lot of archaic words in the dictionary. In this paper we do an etymological essay of the word ulas / öles “gently-glancing” which there isn’t to much work on its reading, meaning and structure. Firstly we touch upon the reading and analysing essays of the word. Then we start out to explain our opinion from the historical and modern texts of Turkic dialects.

PDF

___

ALTAYLI Seyfettin (1994-II), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, II. C., MEB Yay., İstanbul.
ATALAY Besim (1998-I), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, I. C., 4. Baskı, TDK Yay., Ankara.
CAFEROĞLU Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, Enderun Yay., İstanbul.
CLAUSON Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Clarendon Press, Oxford.
ÇAĞATAY Saadet (1945), Altun Yaruk’tan İki Parça, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrufya Fakültesi Yay., Ankara.
DANKOFF Robert, KELLY James (1985-III), Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk-Maĥmūd al-Kāšġarī), Part III, Harvard University Office of the University Publisher. Derleme Sözlüğü (1977), IX. C., TDK Yay., Ankara.
EYUBOĞLU İsmet Zeki (2004), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yay., İstanbul.
GABAIN Annemarie von (2007), Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mahmet Akalın), 5. Baskı, TDK Yay., Ankara.
GEMALMAZ Efrasiyap (1995-III), Erzurum İli Ağızları, III. C., TDK Yay., Ankara.
GÜLENSOY Tuncer (2007-II), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, II. C., TDK Yay., Ankara.
KAYA Cevay (1994), Uygurca Altun Yaruk, TDK Yay., Ankara.
KORKMAZ Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yay., Ankara.
NADALYAYEV V. M., NASİLOV D. M., TENIŞEV E. R., ŞÇERBAK A. M. (1969), Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad.
NALBANT Mehmet Vefa (2008), Dîvânü Luġâti’t-Türk Grameri-I (Ġsim), Bilge Oğuz Yay., İstanbul. Tarama Sözlüğü (1996), V. C., TDK Yay., Ankara.
TEKİN Talat (1989), XI. Yüzyıl Türk Şiiri-Dîvânu Luġâti’t-Türk’teki Manzum Parçalar, TDK Yay., Ankara.
TEKİN Talat (1986), “İslâm Öncesi Türk Şiiri”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı I (Eski Türk Şiiri), S. 409, Ocak 1986, s. 3-42.
TOVEN Mehmet Bahaettin (2004), Yeni Türkçe Lügat, (yay. haz.) Abdülkadir Hayber, TDK Yay., Ankara.
YUDAHİN K. K. (1998-II), Kırgız Sözlüğü, II. C., TDK Yay., Ankara.