BAKÜ İÇERİ ŞEHER’DE SELÇUKLULAR DÖNEMİNDEN KALMA İKİ MESCİT: SINIG GALA (MUHAMMED) (1078) VE AŞUR (1169) MESCİTLERİ

Bakü’de bugün İçeri Şeher adıyla anılan eski Bakü yerleşiminde küçük ölçeklerde inşa edilmiş çok sayıda mescit bulunmaktadır. Bu makalede Selçuklular’ın Anadolu dışında Azerbaycan Bakü’de bıraktığı maddi kültür izlerinden en erken tarihli iki örnek ele alınmıştır. Çalışmada Türk dünyasında az bilinen bu iki eserin tarih, bani, plân, mimari ve bezeme gibi yönleriyle ayrıntılı biçimde ele alınması amaç edinilmiştir. Bu sebeple Bakü ve çevresindeki yapılarda: gerekli ölçümler, teknik çizimler ve fotoğraflama işlemleri yapılmıştır. Bunun ardından Bakü Berpa Arşivi’nde, Ahundov Kütüphanesi’nde ve Türkiye kütüphanelerinde kaynak araştırmaları ile çalışma tamamlanmıştır1. Türkler Anadolu’yu iskân edinmeleri ile başlattıkları süreçte elde ettikleri siyasi/askeri başarılarının yanında; belleklerinde getirdikleri estetik hissi, mimari anlayışı ve sanat biçimlerini de yeni yurtlarında uygulamışlardır. Bu hareketlilik boyunca geçtikleri güzergahlarda meydana getirdikleri kentlerde bıraktıkları izlerden, Anadolu öncesindeki kültürel mirasın örneklerini bulmak mümkündür. Her iki yapının da Selçuklular’dan günümüze ulaşabilmiş en erken tarihli iki eser olması Türk mimarisindeki gelişimin izlenmesi bakımından önemlidir. Selçuklular’ın Bakü’ye gelmesinden sonra inşa edilen ilk yapı olan Sınıg Gala Mescidi statik problemleri olan, sert kaba görüntülü ve yapıdan bağımsız büyük minaresiyle dikkat çekmektedir. Aşur Mescidi ise, çift katlı cephe düzenlemesi ve harimi bölen bezemeli destek kemeriyle az daha gelişmiş mimari arayışın bir ürünüdür. Ancak her iki kübik yapıda göze çarpan kusur; ağır, basık/karanlık başarısız bir mekan uygulamasıdır. Sonuç olarak, küçük ölçekli yapılar olmalarına rağmen Türk sanatı açısından bir yenilik getirmemekle birlikte; mimari çizginin izlenmesi bakımından önemlidir.

TWO MASJID AROUND BAKU İÇERİ ŞEHER REMAINING FROM SELJUKS: SINIG GALA (MUHAMMED) (1078) AND ASHUR (1169) MASJIDS

Today, there are a great many of small scaled masjıds in old Baku, which is called today İçeri Şeher (The Inland City). In this paper, the earliest two cultural material samples of Seljuks in Azerbajcan as well as Anatolia are depicted. In the study, the main aim is the investigation of these two works, which are little known in Turkish world, in some points of view such as their history, contractors, designs, architectures and ornament. For this reason, in a number of buildings in Bakuand around it, some procedures were performed such as required measures, technical drawings, and photographing. After that, the study was completed with source inquiries in the Archives of Baku Berpa, Ahundov Library along with a number of Turkish libaries. Consequently, in their new homelands too, Turks tended to apply the aesthetical values, architectural approach and artistic motives which they brought in their mind togetheras well as remarkable political achievements which they obtained by housing Anatolia. Therefore, it is highly probable to come accross such samples of pre-Anatolian cultural heritage in the cities they built or on the routes they passed through during this mobility. Both of the buildings are considered remarkable in that they are the earliest samples from Seljuks which have remained until today, making it available us to track down the developments in Turkish architecture. Sınıg Gala Masjid, the first small built after Turks' arriving in Baku, is still found remarkable since it has statical problems as well as its slipshod appearance and its huge minarets that is independently built from the main building. As for the Ashur Masjids, with its two storey facade and embellished supporting arch seperating the inside, it is undoubtedly a work of a less-developed architectural style establishment of the period. However, the most considerable drawback in both of the vaulted buildings is the practise of gloomy, dim and failedlocations. As a result, even though they are small scaled buildings, they don't raise anything new, they are both important in order to closely trail the architectural line of the period.

PDF

___

Әбдуррә шид ә л-Бакуви Китаб Тәлхис әл-Асар вә Әҹаив әл-Мәлик әл-Гәһһар (Абидәләрин ХуласасИ вә Гудрәтли Нөкмдарын Мө’ҹузәләри), Әрә бҹә дә н Тә рҹ умә си, Зија Бунјадов, Шур Нә шријјаты, Вакы 1992. (Abdurrә şid ә l-Bakuvi. Kitab Tәlhis әl-Asar ve Әçaib әl-Mәlik el-Kәhhar, (Abidәlәrin Hulasasi ve Kudrәtli Hөkmdarın Mө’çuzәlәri), Әrә bçә dә n Tә rçumә si, Ziya Bunyadov, İur Nә şriyyatı, Bakı 1992).

AĞAOĞLU M, “Azerbaycan Paytahtı Baku ismi Hakkında Kayıtlar” Odlu Yurt, I., 1929.

АЛӘСГӘРЗАДӘ А.А, Азәрбајҹан Ме’mарлығы Низамн Дөнәми, Бакы 1947. (ALESKERZADE A.A, Azәrbaycan Mé’marlıgı, Nizami Dөnemi, Bakı 1947).

Al-MAS’UDİ, Murucu’z-Zeheb, Çev. C. Barbier de Meynard, Paris: Les prairies d'or Macoudi; texte et traduction par, 1861.

ALTUN Ara, Mardin’de Türk Devri Mimarisi, Gün Matbaası, İstanbul 1971.

AMENZADE Rayihe B, “XI-XVII. Yüzyıllarda Azerbaycan’da Abidevî Yapıların Özellikleri” Türkler, C:VIII: 2002, s.166-173.

ASLANAPA Oktay Kırım ve Kuzey Azerbaycan’da Türk Eserleri, Baha Matbaası, İstanbul 1979.

ASLANAPA Oktay, Türk Sanatı I-II, Kervan Yayınları, İstanbul 1984.

ΑЩУРБЕЈЛИ Сαρα, О Ηазваηи Гоρода, Баку1958. (Aşurbeyli Sara, O Nazvanii Goroda, Baku 1958).

ATEİ Süleyman Kuran-ı Kerim ve Yüce Meali, Meteksan Limited İirketi, tarihsiz Ankara.

BALA Mirza, “Bakü”, İslam Ansiklopedisi, C:II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993.

БРЕТАНИЏКИИ Л.; САЛАМЗАДЕ А., Зодҹие И Мастера Архитектурного Декора Средневекового Азербайджана, ИАНА, Москва 1954. (BRETANİSKİİ, L ve SALAMZADE A., Zodçie İ Mastera Arhitekturanoko Dekova Srednevekovoko Azerbaidjana, ŞANA, Moskva 1954).

БРЕТАНИЏКИИ Л., Зодҹие Азербайджана XII.-XV, Москва 1966. (BRETANİSKİİ L. Zodçie Azerbaidjana XII.-XV, Moskva 1966).

БЎНЈАДОВ З. М., Азәрбајҹан Атабеглери Дөвлети (1136-1225.Ҹи нллер), Элм Нә шријјаты, Бакы 1984. (Bünyadov, Z. M., Azerbaycan Atabegleri Dөvleti (1136- 1225. İller), Эlm Neşriyatı, Baku1984).

BORAN Ali, Anadolu’daki İç Kale Cami ve Mescitleri, TTK, Ankara 2001.

CİHANGİR Zeyneloğlu, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, İems Matbaası, İstanbul 1342/1924.

ÇAĞLITÜTÜNCÜGİL Ersel, (2007). Azerbaycan’daki İslâmi Dönem Yapılarında Süsleme,EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir.

ДАДАШЕВ С.А. ve УСЕЙНОВ М.А., Архитектура Памятники Бакү, Издательство Академии Архитектуры СССР, Москва 1946. (DADAİEV. S.A. ve USEYİNOV. M.A., Arhitektura Pamyatniki Baku, Akademi Arhitekturi SSSR, Moskva 1946.

ДАДАШЕВ С.А. ve УСЕЙНОВ М.А., Архитектура Азербайджана, Очерки По Истории Архитектуры Народов СССР, Москва 1948. (DADAİEV. S.A. ve USEYİNOV. M.A., Arhitektura Azerbaydjana, Oçerki Po İstorii Arhitekturı Narodov SSSR, Moskva 1948).

JUSTIN, E. Abbott. “Indian Inscriptions on the Fire Temple at Bāku”, Journal of the American Oriental Society, Vol. 29, 1908, s.299-304.

Jstor, http://www.jstor.org/stable/592636. Erişim tarihi: 20/11/2008.

FӘTULLAYEV Şamil ve FİQAROV. “Azerbaycan’ın Qadim Mә scidleri” Azerbaijan-Irs, S:14- 15, 2003, s.46-54.

Саламзадә Ә. В., Азәрбајҹан Мә’марлығына Аид Јәни Матәриаллар, Бакы 1952. (Salamzade. Ә. V., Azerbayçan Mә’marlığına Aid Yeni Matәriallar, Bakı 1952).

ГИЈАСИ Ҹафә р, Низами Дөвру Ме’марлыг Абидәләри, Ишыг Нә шријаты, Бакы 1991 (GİYASİ Çafer, Nizami Dövrü Me’marlık Abideleri, İşık Neşriyatı, Bakı 1991).

MEHMET, Halit. “Evliya Çelebiye Göre Azerbaycan İehirleri”, Yurt Bilgisi II., İstanbul 1933.

MESUDİ, Muruc Ez-Zeheb: Altın Bozkırlar, Çev: Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2005.

МЕШАДИХАНЈМ C., Неймат, Корпјс Эпиграфических Памятииков Азербайджана Арабо-Персо-Тюркоязычные Надписи Баку и Апшерона XI- Начапа XX Века, 1, Эпм, Баку1991. (MEİADİHANUM S. Neyimat, Korpus Эpikrafiiceskih Pamyatnikov Azerbayidjana Arabo-Perso-Törkoyazıcnıe Nadpici Baku İ Apşerona XI-Nacapa XX Veka, 1, Эlm, Baku 1991).

ΜЈРΑДОВ Г., Градостоительства Азербайҹан XIII-XVI v.v., Eлμ, Баку 1984

NEBATİ Zakir. (2006). Bakü Şirvanşahlar Sarayı. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.

РЗАΕВ Ниязи, “Мечть Мү хаммеда”, Азәрбайҹан ССР Элмләр Академисы, Мé`марлыг вә Инҹәсәнәт Институту, Азербайҹан Ме’mарлығы Очеркләр, Азә рбайҹ ан ССР Элмлә р Академисы Нә шрийяты, Бакы 1952. (RZAYEV, Niyazi, “Muhammed Mescidi”, Azerbaycan SSR Эlmler Akadémisı Mé`marlıg Ve İncәsәnәt İnstitutu, Azérbaycan Mé`marlığı Oçérkler, Azerbaycan SSR Эlmler Akadémisı Neşriyatı, Bakı 1952).

RZAYEV, Necip, Ecdadların İzi İlә, Azә rbaycan Dө vlet Neşriyat-Poligrafiya Birligi, Baku 1992.

SAYAN, Yüksel, “Eski Bakü (İçerişehir)’de İki Mescit”, Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S:12, 2004, s.83-98.

СЫСОЕВ В., “Или Рам Огнепоклонников в Суранах Древности деревни Шихово” Атешга, Баку 1925. (SISOYEV, V., “İli Ram Ognepoklonnikov v Suranax, Drevnosti Derevni İixovo”, Atеşga, Baku 1925).

SÖNMEZ Zeki, Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, TTK, Ankara 1995.

ЩЕБЛЫКИН И.П., Памятники Азербайджанского Зодчества Эпохи Низами (материалы), Издательство Институт Истории Академия Наук СССРАзербайджанский Филлиал, Азфан, Баку 1943. (İeblıkin, İ.P. Pamyatniki Azerbaydjanskogo Zodçestva Epohi Nizami (Materialı), İzdatelstvo Akademiya Nauk SSSR Azerbaydjanskiy fillial, Azfan, Baku 1943).

TURAN Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1996.

Türk Ansiklopedisi, “Bakü”, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1952.

УСЕЙНОВ М., Памятники Азербайджанского Зодчества, Государственное издательство Архитектуры и градостоительства, Москва 1951. (USEYNOV M., “Minaret Sınıg Gala”, Pamyatniki Azerbaydjanskogo Zodçestva, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Arhitekturı i Gradostoitelstva, Moskva 1951).

УСЕЙНОВ М., БРЕТАНИЏКИИ, Л. ve САЛАМЗАДЕ А. Истории Архитектуры Азербайджана, Москва 1963. (USEYNOV M., BRETANİSKİİ, L. ve SALAMZADE A., İstorii Arhitektura Azerbaydjana, Moskva 1963).