ERZURUM AĞZI SÖZ VARLIĞINDA ESKİ TÜRKÇENİN İZLERİ

Türkiye Türkçesi konuşulduğu bölgelerde bazı ses ve şekil farklılıklarına bağlı olarak ağızlara ayrılmıştır. Türkiye Türkçesi ağızlarından biri olan Erzurum ağzı, hem ses bilgisi hem de anlam bilgisi yönüyle dikkat çekici özelliklere sahiptir. Özellikle geçmişteki ve günümüzdeki kelime hazinesi açısından incelemeye alınınca Eski Türkçe ile Erzurum ağzı arasında önemli benzerlikler bulunur. Hazırladığımız çalışmada, Erzurum ağzıyla ilgili yapılmış çalışmalar taranarak Eski Türkçenin söz varlığıyla kıyaslanmıştır. Bu çalışmada sadece ilgili kaynaklar taranmamış canlı kaynaklardan da yararlanılmıştır. Erzurum ağzında kullanılan sözcüklerin taranması sonucunda 130'a yakın kelimenin Eski Türkçede kullanılmış olan sözcüklerle anlamdaşlık gösterdiği saptanmıştır. Bu sözcüklerin bir kısmı ses bilgisi yönüyle de aynıdır. Geri kalanlarda bazı ses değişiklikleri olmuştur. Örneğin alma (elma), eke (büyük), eze (teyze), yelim (hafif), yu- (yıka-), yun- (yıkan-), gibi sözcükler şekil ve anlam olarak Eski Türkçeye koşuttur. Böcüyh (E.a.)1 / bögücük (E.T.)2 (böcek), dözet- (E.a.) / tüzet- (E.T.) (düzelt-), oğrun (E.a.) / o?rı (E.T.) (gizlice) sözcüklerinde ise anlam koşutluğu devam ederken bazı ses değişiklikleri olmuştur. Çalışmamız içinde bu ses değişiklikleri de gösterilmiştir. Sonuç olarak; bu makalede Erzurum ağzındaki Eski Türkçe sözcüklerin dikkat çekici sayıda olduğu ve birçoğunun ses yapısını da koruyarak aynı anlamda kullanıldığı tespit edilmiştir. Eski Türkçe ile Erzurum ağzı arasında benzerlik gösteren kelimelerle kurulmuş cümle örneklerine de eski metinlerde rastlanmıştır. Makalede bahsedilen örnek cümlelerin yanı sıra, Erzurum ağzında kullanılan atasözlerinden, deyimlerden, manilerden de örnekler verilmiştir.

REMAINS OF THE OLD TURKISH IN ERZURUM DIALECT

Turkey Turkish is separated to dialects depends on some sound and shape differences in spoken regions. Erzurum dialect, one of dialects of Turkey Turkish, has remarkable characteristics in respect to phonetics and semantics. Especially when analyzed in terms of word source in past and now it is seen that there are major similarities between The Old Turkish and Erzurum dialect. In this study; publications about Erzurum dialect were searched and they were compared to vocabulary of the Old Turkish. Not only relevant publications were examined but also were utilized from live sources. It was determined that words used in the Old Turkish and about 130 words in Erzurum dialect had synonymity as a result the words used in Erzurum dialect were investigated. Some of these words are also same as phonetics. The rest of them were exposed to some sound alterations. For example, words e.g. alma (elma), eke (büyük), eze (teyze), yelim (hafif), yu- (yıka-), yun- (yıkan-) are paralel to the Old Turkish as meaning and form. As keeping on meaning paralel, some sound changes are occured in words such as böcüyh (E.d.)3 / bögücük (O.T.) (böcek), dözet- (E.d.) / tüzet- (O.T.) (düzelt-), oğrun (E.d.) / o?rı (O.T.) (gizlice). These sound alterations were also indicated in our study. Finally in this article; it was identified that there were remarkable numbers of Old Turkish words in Erzurum dialect and many of them had same sound structure with been used same meaning. In old texts it was found that there were sentence samples been established by words which had similarities between the Old Turkish and Erzurum dialect. In the article with mentioned sample sentences it was exemplified by idioms and Turkish poems used in Erzurum dialect.

PDF

___

ALYILMAZ, Cengiz, Eski Türkçenin Lügati, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Yayınlanmamış Bitirme Tezi, Erzurum 1986.

ATA, Aysu, "Derleme Sözlüğü'nde Geçen En Eski Türkçe Kelimeler", Türkoloji Dergisi, C: 13, S: 1 (2000), s. 67-99.

ATILCAN, İhsan Coşkun, Erzurum Ağzı (Halk Deyimleri ve Folklor Sözlüğü), Erzurum Halk Oyunları-Halk Türküleri Derneği Yayınları, İstanbul 1977.

BAYAT, Fuzuli-ALİYEVA, Minara Esen, Eski Türkçe Sözlük, Yalın Yayıncılık, İstanbul 2008.

BULUT, Sebahattin, Erzurum Çarşı Pazar, Erzurum Halk Oyunları-Halk Türküleri Derneği Yayınları, Erzurum 1997.

CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1968.

CAFEROĞLU, Ahmet, Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995.

Edib Ahmet B. Mahmud Yükneki, Atebetü'l Hakayık (Haz.: Reşit Rahmeti Arat), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2006.

ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2000.

GABAIN, A. Von, Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000.

GEMALMAZ, Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995.

GÖKÇÜR, Engin, "Van Gölü Havzası Ağızlarında Kullanılan Eski Türkçe ve Orta Türkçe Menşeli Sözcükler Üzerine", Diyalektolog Dergisi, S: 4 (2012), s. 35-45.

GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.

Kâşgarlı Mahmûd, Divânü Lugâti't-Türk, (Çev. Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser), Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.

KAYA, Ceval, Uygurca Altun Yaruk, Tür Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994.

KORKMAZ, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.

KORKMAZ, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.

OLCAY, Selahattin, Erzurum Ağzı (İnceleme-Derleme-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995.

ÖZKAN, Mustafa, Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, Filiz Kitabevi, İstanbul 2000.

TEKİN, Talat, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2006.

Türk Dil Kurumu, Büyük Türkçe Sözlük, http://tdkterim.gov.tr/bts/, (ET: 20.11.2012)