Ayasofya I. Mahmûd Kütüphanesi Çini Bezemeleri Üzerine Bir İnceleme

Öyle bir ziynetli makām Görmemiştir hās u âm Cümle duvarları kâşî Tuğra-yı şâhîde nizâm.“ (Dağlı,1948: 60; Ünsal 2011: 205) Bizans’ın en önemli dini merkezi olarak sayısız tarihî vak’aya şahitlik eden ve efsanelere konu olan Ayasofya, şüphesiz fetihten sonra da büründüğü Türk ve Müslüman kimliğiyle haklı şöhretini devam ettirerek günümüze kadar ulaşmıştır. Sultan I. Mahmud zamanında Ayasofya’ya eklenerek onun bir külliyeye dönüşmesine katkı sağlayan mimarî eserlerden biri de Ayasofya Kütüphanesi’dir. Yapıldığı dönemde ayrıcalıklı konumu ve güzelliğiyle hem devlet ricâli hem de halk arasında büyük yankı uyandıran Ayasofya Kütüphanesi, mimarîsi, tezyinâtı ve vakfedilen kitapları bakımından ayrı ayrı önem arzetmektedir. 1739 yılında Ayasofya’nın güney nefi üzerinde, iki payanda arasına konumlanan Ayasofya Kütüphanesi, Okuma Odası, Koridor ve Hazîne-i kütüb olmak üzere üç bölümden meydana gelir. Kütüphane’nin bir kısmı mabede bitişiktir, bir kısmı ise mabedin dışında kalır. Yıllar içerisinde pek çok restorasyon geçiren Kütüphane’nin son esaslı onarımı 2014 senesinde tamamlanmıştır. Günümüzde, sedir, halı ve kıymetli ahşap eşyalarla tefriş edilmiş olan Okuma Odası yarı duvarlarını bezeyen çini kitabeleri ve ulama çinileriyle ön plana çıkmaktadır. Okuma Odası’nı Hazine-i kütübe bağlayan koridorun duvarları baştan aşağı çinilerle kaplıdır. Farklı dönemlere ait çinilerle karışık bir şekilde dekore edilen duvarlarda kıymetli 16. yüzyıl İznik panoları ve çini yazı şeridi dikkati çekmektedir. Yine de Kütüphane’nin en özenilmiş odası, kitabeleri, ahşap kitap dolabı ve zamanında dolap ve nişler içerisinde kıymetli el yazması eserlerin bulunduğu Hazine-i kütüb’dür. Kubbeli ve tonozlu yan yana iki kısımdan oluşan Kitap hazinesi, duvarlarını baştan aşağı bezeyen çinileri ile Ayasofya’nın içinde bir mücevher kutusunu andırır. Bu makalede, kütüphanenin tüm bölümlerinde yer alan çini bezemeler üzerinde durulacaktır. Fotoğraflar 2018 yılında kütüphaneye yaptığım ziyaretlerde tarafımdan çekilmiştir. Kütüphane planı ise “İstanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez ve Bölge Laboratuarı Müdürlüğü, Ayasofya Müzesi I. Mahmud Kütüphanesi Çini Koruma Onarımı Projesi”nden temin edilmiştir. Plan üzerindeki mekan duvarlarının harf sistemine göre adlandırılması bu makalede de esas alınmıştır. Kütüphanenin çinileri, farklı devir ve üretim yerlerine ait olan kitâbeler, panolar, ulama çiniler, pencere köşelikleri, bordürler ile süpürgelik çinileri olarak tasnif edilerek değerlendirilmiştir.

An Examination of Hagia Sophia Mahmud I Library Tile Revetments

“Neither the high society nor the commons have seen such a decorated post With all bezels, sealed to witness, on the walls.” (Dağlı,1948: 60; Ünsal 2011: 205) Hagia Sophia, the topic of legends, witnessing numerous historical events as the most important religious center in Byzantium, has undoubtfully survived in its rightful reputation with the Turkish and Muslim identity adorned after the conquest. During Sultan Mahmud I’s period, one of the architectural works added in Hagia Sophia to contribute to make it a complex is the Library of Hagia Sophia. The architecture, decoration and the donated books of the Hagia Sophia Library which has enthusiastically resonated both the state officials and the public due to its privileged status and beauty during the period it was built are individually important. The Library of Hagia Sophia, placed between two supports on the southern nave of Hagia Sophia in 1739, consists of three sections including the reading hall, the corridor, and the books treasury. The Library, which has undergone many reparations over the years, lastly received a major renovation in 2014. Today, the Reading Hall, decorated with lounges, carpets, and valuable woodcrafts, sticks out with its tile inscriptions, glamorizing the walls halfway, and additional tiles. The walls in the corridor connecting the Reading Hall to the Books Treasury is tiled top to bottom. On the walls decorated with mixed tiles of various periods, valuable 16th century Nicaean panels and the tiled epigraph line attract attention. Still, the most elaborate hall in the library is the Books Treasury, home to the wood bookcase and the valuable handwritten manuscripts on the alcoves in the walls. The Books Treasury, consisting of adjacent two sections with domes and vaults, resembles a jewelry box, with tiles decorating its walls top to bottom, in the Hagia Sophia. This article examines the tile decorations found in all sections of the library. The library floor plan used in this article was obtained from “The Project of Ceramics Conservation and Renovation in the Hagia Sophia Museum, Mahmud I Library, by the Istanbul Restoration and Conservation Directorate of Central and Area Laboratory”. The alphabetical nomenclature of the location walls on the floor plan is adopted in this study also. Library tiles include epigraphs, panels, connection tiles, windowsills, borders, and plinths of various periods and production centers.

PDF

___

Akar, A.(1971). Ayasofya’da Bulunan Türk Eserleri ve Süslemelerine Dair Bir Araştırma. Vakıflar Dergisi, IX (1971), 277-290.
Akgündüz, A. Öztürk S. ve Baş, Y. (2005). Üç Devirde Bir Mabed Ayasofya. Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 424-441.
Aynur, H. (2104). I. Mahmud’un Kütüphaneleri ve Tarih Manzumeleri. İsmail E. Erünsal’a Armağan, 2. Cilt, Ülke Kitapları, 681-735.
Berk, S. (2006). Ayasofya Kitâbe ve Hatları. Vakıflar Dergisi Özel Sayısı, 66-67.
Can, S. ve Yıldız Altunbaş, E. (2015). Ayasofya I. Mahmud Kütüphanesi ve Geçirdiği Onarımlar. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 35, 188-222.
Dağlı, M.Y. (1948) İstanbul Mahalle Bekçilerinin Destan ve Mani Katarları. Türk Neşriyat Yurdu, 60.
Demiriz, Y. (1980). Türk Sanatında Bahar Açmış Meyve Ağacı Motifi. Birinci Milli Türkoloji Kongresi Tebliğler, Kervan Yayınları, 347-400.
Demiriz, Y.(2002). Osmanlı Çini Sanatı. Türkler, XII, 350-357.
Diker, H.F. (2010) Belgeler Işığında Ayasofya’nın Geçirdiği Onarımlar. Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Dumlupınar, F.Z. (2015) Topkapı Sarayı Harem Dairesi 17. Yüzyıl Çini Pano Tasarımları. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Elmalı, H. ve Durmuş. İ. (2000). İbnü’n-Nahvî. DİA, XXI, 163-164.
Erünsal, İ.(1991). Ayasofya Kütüphanesi. DİA, IV, 212-213.
Eyice, S. (1991). Ayasofya. DİA, IV, 206-210.
Eyice, S.(1991). Ayasofya Kütüphanesi: Mimârî. DİA, IV, 213-214.
Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü İstanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez ve Bölge Laboratuarı Müdürlüğü. (Kasım 2012-2013). Ayasofya Müzesi I. Mahmud Kütüphanesi Eski Onarımlar Sırasında Yerinden Alınarak Orijinal Çinilerin Yerine Takılan İmitasyon Çini ve Fayansların Tespit Projesi.
Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü İstanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez ve Bölge Laboratuarı Müdürlüğü. (Kasım 2012-2013). Ayasofya Müzesi I. Mahmud Kütüphanesi Çini Koruma Onarımı Uygulama Raporu.
Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü İstanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez ve Bölge Laboratuarı Müdürlüğü. (Kasım 2012-2013). Ayasofya Müzesi I. Mahmud Kütüphanesi Çini Koruma Onarımı Projesi.
Ilgaz, N. (2015) İstanbul’a Ait Yapılardaki Kayıp Türk Çinileri. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Malkoç, N. (1956). Ayasofya Kütüphanesi. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 11-12.
Malkoç Öztürkmen, N. (1957). İstanbul ve Ankara Kütüphaneleri. Milli Kütüphane Basım ve Ciltevi, 30-33.
Müstakımzâde, S.S.E. (1928). Tuhfe-i Hattatîn. Türk Tarih Encümeni,541.
Necip Asım. (1893). Kitap. Haz. Ali Yıldız (2012). Büyüyen Ay Yayınları.
Öney, G. (1976). Türk Çini Sanatı. Yapı Kredi Kültür Yayınları.
Öz, T. (1940). Çinilerimiz. Güzel Sanatlar Dergisi, Sayı 2, 526.
Suyolcuzâde, M.N. (1942). Devhatü’l-Küttâb. Güzel Sanatlar Akademisi,121.
Sönmez, Z. (2008). Tekfur Sarayı Denemesi. Anadolu Toprağının Hazinesi Çini: Osmanlı Dönemi, Kale Grubu Yayınları, 37-43.
Şahin, S. (2009). Değişim Sürecinde Osmanlı Mimarlığı III. Ahmet ve I. Mahmut Dönemi (1703– 1754). İstanbul Teknik Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 113-140.
Tayla, H.(1986). Ayasofya Kütüphanesi Restorasyonu. Taç Vakfı Dergisi, I, 13-16. Tursun Bey, Haz. Tulum, M. (1977). Târih-i Ebü’l-Feth. Fetih Cemiyeti Yayınları, 62-63.
Turan Bakır, S. (1999). İznik Çinileri ve Gülbenkyan Koleksiyonu. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Turan Bakır, S. (1999). İznik Çinilerinde Ulama Karo Tasarımları. Osmanlı, XI, 220-226.
Turan Bakır, S. (2007). Osmanlı Sanatında Bir Zirve: İznik Çini ve Seramikleri. Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 279-305.
Ünsal, G. (2011) Ramazanda Söylenen Mânî Fasıllarını İçeren Eserlerin Folklorik Bakımdan Değerlendirilmesi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Yenişehirlioğlu, F. (2007). Tekfur Sarayı Çinileri ve Eyüp Çömlekçiliği. Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 349-361.
Yeşilyurt Koçer, F. (2014). Topkapı Sarayı Dördüncü Avludaki Yapılarda Kullanılan Çiniler. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Yetkin, Ş. (1993). Çini. DİA, VIII, 329-335.